Kako reformisati penzioni sistem

Penzioni sistem Srbije opterećen je brojnim problemima, koji dovode u pitanje njegovu održivost. Obuhvata širok krug lica, finansira se u skladu sa „paktom među građanima“, uz znatno oslanjanje na budžet države. Uzimajući u obzir strukturne probleme srpske privrede, kao i brojne rizike, ovaj sistem je ekonomski neodrživ u dužem roku. Od velike važnosti, kako za ovu tako i za buduće generacije penzionera, jeste reforma penzionog sistema.

Kroz analizu penzionih sistema pojedinih zemalja i primenu najboljih rešenja u praksi, pokušaćemo da Vam približimo problem i ponudimo neka od rešenja za reformu najznačajnijeg sistema jedne države – onog koji donosi sigurnost svojim građanima u starosti.

Još je 2009. godine vlada Mirka Cvetkovića, u nemogućnosti da smanji plate i penzije u okviru mera štednje, rebalansom budžeta predvidela njihovo zamrzavanje na nivou iz decembra 2008. godine. Tadašnja opozicija je oštro reagovala. Nekadašnji potpredsednik Vlade Srbije, Jovan Krkobabić, je početkom 2011. godine, na prvim borbenim linijama u pregovorima sa MMF konstatovao da penzioni sistem u Srbiji nema potrebe menjati, da je jako dobar i da ga je potrebno samo unaprediti. Tom prilikom Krkobabić izjavljuje kako su penzije “već niske i više nikada ne mogu biti dovedene u pitanje“.

Tri godine kasnije, dolaskom na vlast, nekadašnji protivnici mera štednje su otišli korak dalje. Jedna nova, reformska vlada, u razmatranje je uzela uvođenje nepopularnih mera štednje – kojim su penzije bile smanjene između 10% i 25%. Kao deo vladajuće bulumente, dinastija Krkobabić simulacijom tihog bunta, staje uz mere Vlade Srbije. Predstavljeni kao spasioci društva i žrtvovani zarad bolje budućnosti u koju veruju, penzioneri ponovo postaju glavno oruđe nesposobne vlasti. Međutim, ukoliko se ne upustimo u korenite reforme, broj „žrtvovanih“ bi mogao biti daleko veći.

Smanjenje penzija možda jeste bila potrebna, ali ne i dovoljna mera Vlade Srbije. Potrebno je bilo pristupiti i ozbiljnoj reformi penzionog sistema, kao i rešavanju ključnih strukturnih problema srpske privrede. Trenutni penzioni sistem Srbije finansira se u skladu sa „paktom među građanima“ (pay-as-you-go). To znači da trenutna generacija zaposlenih obezbeđuje penzije trenutnoj generaciji penzionera. Dakle, penzije se uglavnom finansiraju iz doprinosa koje uplaćuju osiguranici i njihovi poslodavci, ali i od strane države.

Država garantuje za obaveze penzionog sistema, što implicira da se on dosta oslanja na njen budžet. Takođe, javnim penzionim sistemom je obuhvaćen širok krug lica podeljen u tri grupe. Prvu grupu čine: 1) zaposleni kod domaćih privrednih društava, drugih pravnih lica, fizičkih lica; 2) zaposleni u javnim preduzećima; 3) zaposleni u domaćim privrednim društvima koja obavljaju poslove u inostranstvu, a koji su upućeni na rad u inostranstvu pod uslovom da nisu obavezno osigurani po propisima zemlje u kojoj rade; 4) državljani Republike Srbije zaposleni kod stranih pravnih i fizičkih lica; 5) strani državljani i apatridi koji su na teritoriji Srbije zaposleni kod stranih pravnih i fizičkih lica (osim ako je drugačije definisano međunarodnim ugovorom). Drugu grupu čine: 1) zaposleni u državnoj administraciji, pokrajinskoj administraciji ili organima jedinica lokalne samouprave; 2) civili koji su na službi u Vojsci Republike Srbije; 3) lica izabrana ili postavljena za obavljanje određene funkcije; 4) domaći i strani državljani i apatridi zaposleni na teritoriji Srbije kod stranih ili međunarodnih organizacija ili ustanova, stranih diplomatskih i konzularnih predstavništava (osim ako je drugačije definisano međunarodnim ugovorom). Treću grupu čine lica koja obavljaju privremene i povremene poslove.

Ono što je karakteristično za Srbiju je opredeljenje javnog penzionog sistema da obuhvati državne službenike zajedno sa licima koja su zaposlena u takozvanom privatnom sektoru. To praktično znači da se u penzionom sistemu Srbije veći deo sredstava za penzije obezbeđuje iz budžeta države. Sasvim je sigurno da postojeći penzioni sistem u Srbiji, koji funkcioniše po modelu „pay-as-you-go“, ne može opstati u dužem roku. Visoka stopa nezaposlenosti, pojačani demografski rizici, zabrinjavajući demografski racio i impotentna privreda nikako ne idu na ruku jako velikom broju penzionera. Stalno „dopunjavanje“ budžeta i neinteligentno korišćenje raznoraznih „aranžmana“ u cilju održavanja socijalnog mira, nanose ogromnu štetu „budućnosti“ Srbije uz trajne posledice po nju.

Penzioni sistem, kakav je na snazi, mogao je nesmetano funkcionisati 60. i 70. godina prošlog veka. Tada je na jednog penzionera dolazilo oko šest zaposlenih. Trenutno na jednog penzionera dolazi jedan zaposleni, a prema procenama stručnjaka, zaposlenih bi trebalo da bude četiri puta više kako bi sistem uopšte funkcionisao. Sve ovo ukazuje na neminovnost reforme javnog penzionog sistema Srbije, koji je potpuno neodrživ u dužem roku i nikako ne prati globalne tokove. Međutim, bitku sa „vremenom“ ne vodi samo Srbija. Penzioni sistemi su problem kako u tranzicionim i zemljama u razvoju, tako i u razvijenim svetskim privredama.

U savremenim penzionim sistemima postoje tri stuba osiguranja. Prvi stub podrazumeva sistem tekućeg finansiranja – po principu „svi za jednog, jedan za sve“, kod kojeg trenutno zaposleni izdvajaju doprinose u državni fond iz koga se isplaćuju penzije trenutnim penzionerima. Drugi stub čini obavezno privatno penziono osiguranje – sistem u kome je poslodavac obavezan da svim zaposlenim izdvaja određeni procenat iz bruto plata na lične račune. Treći stub je dobrovoljno penziono osiguranje i predstavlja mogućnost bilo kog pojedinca da uplaćuje na sopstveni račun onoliko novca koliko sam odredi.

Još aprila 2015. godine Vlada Srbije je uzela u razmatranje mogućnost uvođenja obaveznog privatnog penzionog osiguranja. To je najavio tadašnji ministar finansija Dušan Vujović na panelu MMF organizovanom u okviru Generalne skupštine te organizacije u Vašingtonu. Uvođenjem drugog stuba, Srbija bi možda krenula putem ozbiljne reforme penzionog sistema. Postoji li optimalno rešenje za reformu penzionog sistema? Odgovor na ovo pitanje pokušaćemo da nađemo u iskustvima država koje su ozbiljno pristupile reformama svojih penzionih sistema.

KOMPARATIVNA REŠENJA

Najradikalniju reformu penzionog sistema je imao Čile 1981. godine. Čileanski model podrazumeva postepeno ukidanje državnog i uvođenje obaveznih privatnih penzionih fondova. Time je postao i najstariji penzioni sistem baziran na fondovima. Privatizacija čileanskog penzionog sistema dovela je do radikalne redistribucije moći od države ka civilnom društvu, pretvarajući radnike u vlasnike kapitala. Reforma čileanskog penzionog sistema je podrazumevala obavezu zaposlenih da 10% zarade štede na privatnim računima (drugi stub), uz davanje mogućnosti da uplaćuju dodatne prinose najviše još 10% zarade (treći stub), pri čemu se država odrekla poreza na štednju, kao i na prihode koji se dobijaju investiranjem tih sredstava. Rezultat ovakve reforme doveo je do toga da su 15 godina kasnije penzije u odnosu na „pay-as-you-go“ sistem bile veće za 50% do 100 %, u zavisnosti od toga o kojoj kategoriji penzija je reč.

Sa druge strane, nemački penzioni sistem važi za najrazvijeniji i najizdašniji sistem u svetu. Temelje nemačkog penzionog i sistema socijalnog osiguranja postavio je kancelar Bizmark sedamdesetih godina 19. veka. Ovaj sistem je opstao u veoma turbulentnim vremenima i društvenim promenama stalnim prilagođavanjem i unapređenjem. Po rangu, nemačka ekonomija je treća u svetu, odmah iza SAD i Japana. Posle Drugog svetskog rata progresivni privredni rast i tehnološki razvoj doneo je nemačkim građanima jedan od najviših životnih standarda u svetu. Relativno slabi rezultati tokom devedesetih i „double-deep“ recesija izazvana ekonomskom krizom 2008. godine, implicirali su slab rast nemačke privrede u narednom periodu. Trenutno u Nemačkoj na svakog penzionera dolazi 2,6 radno aktivna građanina. Globalni demografski trendovi predviđaju da će taj broj pasti na 1,4 do 2030. godine. Prognoze su da će za svega nekoliko godina broj građana starijih od 65 godina biti znatno veći od broja građana mlađih od 15 godina. Tako će se, ukoliko se nastave demografski trendovi, sa dva zaposlena na jednog penzionera doći na manje od jednog zaposlenog na jednog penzionera do 2050. godine.

Visoke stope socijalnih doprinosa na plate, ali i efekti ekonomske krize na industriju učinili su da nezaposlenost postane dugoročan, a ne samo cikličan problem. Sa druge strane, sve starije nemačko stanovništvo je dovelo do toga da izdaci za socijalno osiguranje premaše doprinose od zaposlenih. Kako u vladi, tako i u privredi danas vlada stav da će se Nemačka već u sledećoj generaciji suočiti sa znatnim padom penzija. Eventualnim oslanjanjem na emigrante, Nemačka bi mogla da održi konstantan odnos zaposlenih prema penzionerima – što bi rezultiralo time da bi do 2050. godine 80% njenog stanovništva činili stranci.

Poredeći nemački penzioni sistem sa penzionim sistemima drugih razvijenih privreda sveta, uočavaju se strukturni nedostaci. Iz državnih fondova u Nemačkoj se trenutno finansira 85% penzija, a svega 5% dolazi iz penzionih programa kompanija. Preostlih 10% čine privatne polise penzionog osiguranja. Primera radi, u SAD penzije iz državnih fondova zajedno sa privatnim penzionim programima čine između 40-45% ukupnih penzija, dok 13% čine polise kompanija. U Holandiji je svega 50% udeo držve, polise kompanija čine 40%, a preostlih 10% potiče od privatnih polisa.

Za razliku od nemačkog modela, penzioni sistem Velike Britanije baziran je na postavkama lorda Beveridža i obezbeđuje nekoliko vrsta penzija. U njegovoj osnovi je osnovna državna penzija koja ne obezbeđuje punu sigurnost u starosti, već samo neophodan egzistencijalni minimum. Kako bi sebi obezbedili bolju sigurnost, građanima su na raspolaganju sledeće mogućnosti: dodatna državna penzija, penziono osiguranje kod poslodavca, ili privatno penziono osiguranje. U Srbiji se za ovakav pristup reformi penzionog sistema zalaže Nova stranka Zorana Živkovića i pokret Dosta je bilo Saše Radulovića.

Švedska ima jedan od najstabilnijih penzionih sistema. Pre uvođenja reformi s kraja drugog milenijuma, ovaj penzioni sistem se mogao okarakterisati kao penzioni sistem Bizmarkovog tipa. Reformama iz 2003. godine penzioni sistem je dobio karakteristike dva osnovna modela penzionog osiguranja. Kao i veliki broj savremenih penzionih sistema, švedski penzioni sistem je baziran na tri stuba. Ono što je interesantno u ovom penzionom sistemu jeste prvi stub, javno penziono osiguranje, sastavljen iz dva nivoa. Prvi nivo je penziono osiguranje po osnovu radnog mesta, što je karakteristično za Bizmarkov model, dok je drugi nivo garantovana penzija, karakteristična za Beveridžev model. Dalje, prvi nivo se zatim deli na dva podnivoa, dohodovana penzija i interesna penzija. Plaćanjem doprinosa određeni procenat odlazi u sistem dohodovanih penzija baziran na sistemu „pay-as-you-go“, dok preostali deo odlazi u sistem interesne penzije, kapitalizovani sistem. Za razliku od penzije koja se stiče po osnovu radnog odnosa, garantovana penzija se stiče po osnovu švedskog državljanstva, odnosno neophodno je da lice ima prebivalište na taritoriji Švedske najmanje 40 godina. Finansiranje ovih penzija se vrši iz budžeta države, a cilj mu je da obezbeđivanjem sredstava za podmirivanje egzistencijalnih potreba lica spreči siromaštvo.

Dakle, penzioni sistem u svetu se zasnivaju na Bizmarkovom ili Beveridževom modelu (ili na oba) i baziraju na tri stuba: javnom penzionom osiguranju, penzionom osiguranju kod poslodavca i privatnom penzionom osiguranju. Penzioni sistemi tipa Beveridž obezbeđuju socijalne, fiksne ili penzije koje su vezane za troškove života i usmereni su na prevenciju siromaštva. Sa druge strane se penzioni sistemi tipa Bizmarka temelje se na principu socijalnog osiguranja i obezbeđuju penzije koje su vezane za zaradu, u cilju održavanja istog standarda života i nakon odlaska u penziju.

Sigurno je da ne postoji optimalno rešenje za reformu penzionog sistema neke države. Svaka država, u zavisnosti od velikog broja faktora, pristupa reformi penzionog sistema. Srbija u reformu svog penzionog sistema mora da uđe što pre, s obzirom na to da je trenutni penzioni sistem neodrživ u dužem roku. Srbiji je, uzimajući u obzir pravnu tradiciju i navike, najbliži nemački penzioni sistem. No, iako pretenduje da pruži punu sigurnost u starosti svojim građanima, ovaj sistem je opterećen brojnim problemima koji dovode u pitanje njegovu održivost.

Predlozi koji dolaze kako iz vlasti tako i iz opozicije Srbije zastupaju tezu Beveridževog modela garantovane socijalne penzije, uz mogućnost finansiranja ekonomske penzije (na primer dodatna državna penzija, penziono osiguranje kod poslodavca ili privatno penziono osiguranje) koja bi se sabirala sa socijalnom. Deo stručne javnosti smatra da Srbiji najviše pogoduje model švedskog penzionog sistema, koji uspeva da pruži sigurnost širokom krugu lica i bude ekonomski održiv. Sigurno je da će se u narednom periodu morati pristupiti ozbiljnije problemu penzionog sistema Srbije – na šta ukazuju kako pritisci MMF, tako i najave iz Vlade Srbije.

Željko Pavićević

vremeje.rs

___________________________________

Izvori:

/The Swedish Pension System/; Palmer Edvard;
/The Swedish National Pension System/, Ministry of Health & Social Affairs;
/The United Kingdom Pension System:Key Issues/, David Blake; /Pensions in Germany/, Monika Queisser;
/The Fine Art of Success/, Jamie Anderson, Jorg Reckhenrich, Martin Kupp; /Zakon o penzijskom i invalitskom osiguranju Republike Srbije./