Dokumentarni film „Zaista otpisani“ Miloslava Samardžića otkriva ko su bili pravi beogradski ilegalci tokom Drugog svetskog rata
Pre pojave televizije i rokenrola popularna kultura kao oblik javne i masovne kulture modernih društava na angloameričkom kulturno-civilizacijskom prostoru još nije u potpunosti odnela planetarnu pobedu u borbi za ljudske duše nad drugim oblicima javne kulture. Ali Drugi svetski rat je demonstrirao moć angloameričkog tipa moderne javne kulture u propagandne svrhe, što će u posleratnom a naročito hladnoratovskom periodu biti izuzetno vešto iskorišćeno za uspostavljanje i utvrđivanje angloameričke globalne hegemonije.
Popularna kultura je odigrala značajnu ulogu u propagandnoj heroizaciji američke i delom britanske vojske u ovom ratu, ali i njihovih saveznika, od kojih je jedan od najvažnijih bio general Draža Mihailović i Jugoslovenska vojska u otadžbini na čijem se čelu nalazio. Nije zato čudno da, poput dva relativno skorašnja filma posvećena Mihailoviću („General Mihailović – Heroj i kazna“, 2015, Nebojše Pajkića i Ilije Labala i „General Draža Mihailović“, 2018, Miloslava Samardžića) i dokumentarni film „Zaista otpisani“ (2019) u režiji Miloslava Samardžića polazi od popularnih medijski posredovanih predstava u nameri da osvetli ulogu Jugoslovenske vojske u otadžbini u Drugom svetskom ratu.
ISTORIJSKA NEAUTENTIČNOST
Samardžić u ovom dokumentacu ne polazi od američke, već od masovne medijske kulture jugoslovenskog socijalizma, koja je svoju simboličku i vrednosnu legitimizaciju velikim delom tražila u takozvanoj narodnooslobodilačkoj borbi, odnosno konstrukciji uloge koju je u ovom sukobu igrao takozvani partizanski, odnosno komunistički pokret otpora nemačkom okupatoru i njegovim saradnicima. Autor ovim filmom ne nastoji da demonstrira samo istorijsku neautentičnost važnih medijskih propagandnih toposa posleratnog jugoslovenskog režima, koji su imali pretenziju na konačnu i neupitnu istinitost, već i da pokaže da su se oni neretko (autor bi možda rekao – po pravilu) temeljili na istorijskim falsifikatima.
Ovim filmom su, naime, predstavljeni autentični, istorijski verifikovani beogradski ilegalni borci protiv nemačkih okupatora i (u ovom filmu se to nimalo ne zabašuruje) njihovih okrutnih saradnika, koji, međutim, nisu pripadali komunističkom već takozvanom četničkom pokretu otpora. Ovde se ne radi samo o tvrdnji o većoj snazi ovog drugog pokreta, već i o jugosocijalističkom narativu kao konstrukciji zasnovanoj na fikcionalizaciji istorijski postojećih likova i događaja, ali sa promenjenim ideološkim identitetom aktera: akcije pripadnika ilegalnog pokreta Jugoslovenske vojske u otadžbini, naime – pa tako i u seriji „Otpisani“ – pripisane su komunističkim ilegalcima, po principu neke vrste gotovo magijske krađe „slobodarske“ harizme koja se prosto nudila kinematografskoj fikcionalizaciji.
Samardžićev film je pregledno strukturisan, posvećen je izlaganju podataka, uz svest o polemičnosti i nedovoljnoj javnoj afirmaciji tih podataka i perspektive koju zastupa. Film se sastoji iz naratorskog glasa, izlaganja svedoka posebno za potrebe filma, obimnog fotografskog i nešto manje filmskog arhivskog materijala, od kojih jedan deo nije poznat široj javnosti, kao i originalne i korišćene muzike.
SAMARDžIĆEVA JASNA VIZURA
Autor se trudi da ton filma ne bude ostrašćen i jednodimenzionalan, ali ni da simulira objektivnost: autorova vizura je jasna i nezamućena kompromiserstvom svojstvenim ljudima zaposlenim u javnim i obrazovnim institucijama ili profesionalno posvećenim filmskoj (ili uopšte umetničkoj) karijeri sa pripadajućim opreznim odnosom prema izvorima (državnog) novca. Samardžić deluje kao čovek koji se, svidelo se to nama ili ne, izborio da slobodno govori ono što misli i oseća, što, kad se makar malo osvestimo, shvatimo da je kod nas zastrašujuće retko. U odnosu na Samardžićev film o Draži Mihailoviću, „Zaista otpisani“ sadrži više narativnih pa time i emotivnih potencijala, mada ne u meri da potisnu težnju za preglednim izlaganjem argumentacije.
Međutim, ono što je najlepše u ovom filmu, kao i u svakom uostalom, jesu ljudska lica njegovih junaka, čija konkretnost, plemenitost i lepota propagandne konstrukcije ruši jače nego bilo koji argument, dokument ili podatak. Time se on, više nego bilo čim drugim, suprotstavlja gotovo sociopatskoj neosetljivosti prema sudbini sopstvenog naroda mnogih ostrašćenih protivnika makar i uravnoteženijeg tumačenja uloge Jugoslovenske vojske u otadžbini u Drugom svetskom ratu. Od stradanja Srba u dvadesetom veku gora je samo ravnodušnost nas današnjih i zatvaranje očiju pred njihovim razmerama i posledicama, a najgori od svega je sistem nasledne moći koji se sve do danas prenosi i upravlja našom društvenom i političkom svešću.
U prošlom veku smo ostali na granici biološkog istrebljenja i, ne manje važno, bez istinske, društveno odgovorne elite, u koje su nesporno spadali i neki od junaka ovog filma. Ali nada je što smo uprkos svemu još ovde, nada vidljiva kako u očima tih, privremeno poraženih, „zaista otpisanih“ protagonista Samardžićevog filma, tako i u očima nekih od današnjih, koji možda čekaju samo dobro sročen i ubedljiv poziv da se stave u službu jedne misije koja znatno prevazilazi njihove male, kolonijalnom svakodnevnicom ophrvane živote. Očima u kojima je više ljubavi nego straha; a to je preduslov svake hrabrosti i svakog velikog dela.
*Vladimir Kolarić je prozni i dramski pisac, teoretičar umetnosti i kulture, autor knjige „Hrišćanstvo i film“. Ekskluzivno za Novi Standard.
Sve rečeno.