Kolonizacija Albanaca tokom vekova

U šarplaninskoj župi Sirinić [u slivu Lepenca], tridesetak kilometara istočno od Prizrena, Albanaca nije bilo sve do sredine XVIII veka.

Oni se u Sirinić naseljavaju u najvećem procentu u toku druge polovine XVIII i početkom XIX veka. Krupne etničke promene izvršene su i u Kačaničkoj klisuri i susednom Skopskom Dervenu tek od druge polovine XVIII i u XIX veku. U Skopsko polje Albanci se spuštaju tek u prvoj polovini XIX veka, uglavnom za uprave Hamzi-paše, Albanca, koji je pomagao doseljavanje muslimanskih Albanaca iz Albanije odnosno iz etapnih oblasti njihovog preseljavanja, koji su dopirali u sva sela čineći zulum hrišćanskom stanovništvu. Svi Albanci u Skopskom polju su doseljenici.

Za metohijski kraj Has pod Paštrikom ustanovljeno je da je u njemu u toku XVII i XVIII veka “izvršena potpuna etnička smena: dotada čisto srpski kraj, postao je arbanaški”.

Postepenim naseljavanjem Albanaca i poarbanašivanjem islamizovanih Srba u krajnjoj liniji došlo je u drugoj polovini XIX veka [ne ranije!] do potpune izmene etničkog stanja u Xasy. Današnje albansko stanovništvo većinom je poreklom od srazmerno skorašnjih doseljenika iz prave Albanije, a malo je rodova koji su nesumnjivo ili vrlo verovatno starosedeoci i srpskog porekla, ili stariji doseljenici.

U svojoj monografiji o Metohiji Milisav Lutovac je sa mnogo razloga zaključio da je ta oblast bila još od srednjeg veka, ali i u XVI veku, “sa etničkog stanovišta, jedna od najhomogenijih srpskih pokrajina”. Bitne promene se događaju tek u XVII veku, i to krajem tog veka, sa opštim poremećajem usled ratova. Doduše, nije beznačajno da se u samom Prizrenu i bližoj okolini etnički odnos bitno menja i srpsko stanovništvo izlaže najvećem pritisku tek u XIX veku. Tada su, na primer, katoličke pa islamizovane Fande iz Miridita naselile posede manastira svetog Marka i svetog Petra Koriškog kod Prizrena, a potom proterale i Srbe iz tih sela. I ovde je glavni talas albanskih kolonista prodirao iz Dukađina i Ljume, uz Drim i Beli Drim; čitava oblast južne Metohije bila je potom “odskočna daska” za dalji prodor i širenje na istok i jugoistok, u mnogo većoj meri nego onaj stari, srednjovekovni albanski “džep” oko Erenika [Ribnice], između Junika i Đakovice, severno od župe Has.

Tridesetih godina XIX veka je u Metohiji, u svakom slučaju, stanovništvo bilo izmešano. Statistike iz toga perioda su prilično nepouzdane, ali je sigurno da su osnovne etničke grupe Srbi i Albanci, i da se Albanci javlja ju kao većina samo u jednom delu ove oblasti, dok su “na ostaloj teritoriji pećkog, prizrenskog i prištinskog pašaluka masu stanovništva predstavljali Srbi; većih albanskih oaza van Metohije bilo je tada u Kačaniku, planinskom predelu Golaka, u Labu i jugozapadnoj podgorini Kopaonika [“Mitrovačka Šalja”], u Gornjoj Toplici sa centrom u Kuršumliji, i u Pešteru”.

Zaslužuju pažnju brojke iz statističko-etnografskog pregleda koji daje Jozef Miler, prema stanju u 1838. godini. On daje podatke za tri varoši – Peć, Prizren i Đakovicu, ali su mu glavna statistička obeležja verska i jezička pripadnost. U Peći je od ukupnog stanovništva 92,09% Srba, ali od toga je 2108 kuća muslimanskih [srpskog maternjeg jezika, dakle islamizovanih ali još ne i albanizovanih Srba!], prema 102 hrišćanske srpske kuće [tj. 95,4% prema 4,6%]. Albanaca katolika i muslimana zajedno, po Mileru, u Peći je svega 4,17%. Miler dodaje da je Peć pre pada Despotovine [1459] bila mnogo veća varoš, ali je potom broj stanovnika opao usled višekratnog iseljavanja Srba – 1459, 1481, 1690, i 1740. godine.

U Prizrenu je Albanaca katolika i muslimana zajedno, po Mileru, svega jedna šestina [4150 Albanaca od 24.950 stanovnika], Srba hrišćana i muslimana oko 4/5, tj. 18.385 stanovnika; Cincara je 1/12, a Turaka Osmanlija svega 1/60. Ukupno je 6000 kuća, 24.950 stanovnika.

Jevtu Dedijera, koji 1913. godine piše o Novoj Srbiji, iznenađuje veliki broj prizrenskih Srba, ali dodaje da nema razloga ne verovati Mileru, koji je u svojoj statistici upotrebio turske haračke spiskove. Zanimljivo je da među prizrenskim Srbima ima malo starinaca: većinom su to doseljenici iz obližnjih sela i varoši, zatim iz Tetova, Debra, Crne Gore i Tikveša.

Đakovica je tada pretežno albanska varoš: Albanaca muslimana i katolika je 80,76% [17.000], a Srba hrišćana i nealbanizovanih muslimana, tj. muslimana srpskog jezika, 18,05% [3800]. Dok je u Peći, Prizrenu i Đakovici živelo oko 58.000 varoškog stanovništva, dotle je u sva tri okruga bilo ukupno 195.000 lica [pećki – 65.000, prizrenski – 78.000, đakovički – 52.000]; od toga je hrišćana [Slovena, Arbanasa i Cincara] 81.000 [pećki – 31.000, prizrenski – 29.000, đakovički – 21.000]. U pećkom i prizrenskom pašaluku hrišćani su prema muslimanima u odnosu 81.000 prema 114.000, tj. 41,54% prema 58,46%. Svakako da je i po selima, slično slučaju u Peći, primećuje V. Stojančević, bilo Srba muslimana.

Po etničkom poreklu, po govornoj osnovi, velika većina stanovništva govorila je srpskim jezikom, pošto islamizacija tada još nije dovela i do albanizacije. Zanimljivi se odnosi dobijaju dubljom analizom: u pećkom okrugu, kada se oduzme broj varoškog stanovništva [oko 11.000 muslimana prema 1000 hrišćana, ukupno oko 12.000], u unutrašnjosti sandžaka živi oko 30.000 hrišćana i samo 23.000 muslimana, što znači da Srbi 1838. godine čine većinu seoskog stanovništva u pećkom okrugu [56,6%]. Albanska većina dobija se u đakovičkom okrugu, gde se naročito oseća prisustvo katoličkih Albanaca, ali je tu bilo i islamizovanih Srba: svih 300 muslimanskih stanovnika sela Zlokuće su, po Mileru, islamizovani Srbi.

U prizrenskom okrugu je situacija najmanje povoljna za hrišćane: dok u samoj varoši Srba ima oko 4/5 [zajedno s malim brojem islamizovanih, to su uglavnom pravoslavni hrišćani], dotle u selima na 45.000 muslimana dolazi samo oko 8000 hrišćana, tj, skoro 85:15. Stojančević zaključuje ispravno da su ovde raniji procesi islamizacije ostavili najveće posledice.

Osnovnu masu muslimana u prizrenskom okrugu činili su islamizovani Srbi i albanski doseljenici uglavnom iz susednih krajeva, ali i iz Albanije. Glavno područje islamizovanih Srba ovde je, svakako, Gora, zatim Sredska i predeo oko Orahovca u Metohiji. Jedan deo ranije islamizovanih Srba s kraja XVIII i početka XIX veka pretopio se u Arbanase, o čemu svedoči Ami Bue oko 1840. godine.

Ho ipak, ukupna analiza Milerovih i drugih podataka pokazuje da je, “kako po svemu izgleda”, krajem prve polovine XIX veka srpski etnički elemenat bio pretežniji od albanskog, premda se procesom islamizacije i albanizacije smanjivao u korist ovog drugog.

Dimitrije Bogdanović, „Knjiga o Kosovu“

www.kmnovine.com