Možda je došlo vreme da se i kod nas povede ozbiljna rasprava o pitanju nacionalnog identiteta
Teško je jasno odrediti značenje pojma nacionalni identitet. Unutar same akademske zajednice ne postoji saglasnost da li se radi o naučnoj ili političkoj kategoriji. Nacionalni identitet za jedne predstavlja urođenu karakteristiku svakog pojedinca zasnovanu na iracionalnim osjećanjima, drugi govore o njemu kao o socijalnom konstruktu, treći pak u prvi plan ističu njegovu instrumentalnu funkciju. Pored navedenih teorija, postoje još mnoge koje se bave značenjem i sadržinom nacionalnog identiteta, međutim, još nijedna nije uspjela da pruži njegovo potpuno objašnjenje. Teškoće pri određivanju nacionalnog identiteta u naučnim okvirama javljaju se i kada pređemo na polje politike.
Šta predstavlja nacionalni identitet jedne države, društva ili etničke grupe, ko i kako stvara nacionalni identitet, da li on dolazi od naroda ili ga elite stvaraju za narod? Da li je jak nacionalni identitet neophodan za stabilnost države, kakve su njegove odlike u multietničkim i multikonfesionalnim zajednicama? Upravo u današnjoj Ruskoj Federaciji sva pomenuta pitanja zauzimaju značajno mjesto u javnom diskursu. Dovoljno je istaći da od raspada SSSR nacionalni identitet RF postaje jedan od glavnih predmeta interesovanja ruske političke, vjerske i naučne elite.
Kada govorimo o ruskoj državi bez obzira da li se radi o Kijevskoj Rusiji, Ruskom carstvu, SSSR ili RF, jedna činjenica je od suštinskog značaja za njeno razumjevanje. Ono što se podrazumijeva kao ruska država (za mnoge na Zapadu i SSSR je bio ruski uz to što je „komunistički”) nikada u istoriji nije bila država isključivo naroda ruskog ili istočnoslovenskog porijekla. Prema riječima ruskog predsjednika Vladimira Putina, Rusija nikada nije bila nacionalna država ili američki „lonac za pretapanje”, ona je nastala i vijekovima se razvijala kao mnogonacionalna država etničkih Rusa i stotine drugih etničkih grupa.
NIJE BILO NETRPELJIVOSTI
Samim tim tvrdnje o Rusiji kao „čisto” slovenskoj državi, koje su kod nas više nego prisutne, odraz su romantizovanih predstava a nekada i potpunog nepoznavanja stvarnosti. Ruski identitet je mnogo složeniji i zahtjevniji za poimanje, njegova najistaknutija obilježja su ruski etnos, ruski jezik, pravoslavnje i ono što se naziva ruska kultura. Međutim, pored navedenih stavki, na identitet i sami duh ruskog čovjeka uticali su drugi narodi sa svojim drugačijim genima i običajima. Narodi turkijskog, ugro-finskog, kavkaskog, iranskog porijekla, kao i brojni „izvanjci” u službi ruske države, ostavili su neizbrisivi trag na ruski identitet.
U poređenju sa nekim društvima koja sebe smatraju naprednijim i slobodnijim, ali su tokom istorije često pokazivala netrepeljivost prema sugrađanima različitog etničkog porijekla, jezika, vjere ili boje kože, u ruskoj državi (bez obzira o kojoj je riječ) ovakve ideje nikad nisu nailazile na masovnu podršku. Pogromi nad jevrejskim stanovništvom i Staljinove deportacije mogu poslužiti kao kontraargumentacija prethodnoj tvrdnji, ali, uprkos njihovim tragičnim posljedicama, ne mogu se svesti u istu ravan sa Kromvelovom kampanjom u Irskoj, Hugentskim ratovima ili konkvistadorskim osvajanjima u Srednjoj i Južnoj Americi. Dešavanja u belgijskom Kongu, sudbine domorodaca u Australiji i Sjevernoj Americi i crno roblje su primjeri koji nastavljaju započeti niz. Zločini podstaknuti neprihvatanjem etničke i vjerske različitosti počinjeni tokom Drugog svjetskog rata od strane Sila osovina i njihovih saveznika, po svome obimu i prirodi, prevazilaze sve prethodne.
Rusko osvajanje Sibira sigurno nije dočekano sa oduševljenjem među domorodačkim stanovništvom tih predjela, međutim oni nisu doživjeli ni blizu ono kroz šta su prošli starosjedioci Novog svijeta u susretu sa evropskim kolonizatorima. Prema mišljenju velikog broja autora, u ruskoj državnoj politici nije postojala razrađena misao o rasnoj nadmoći koja bi u praksi značila pokušaj ili potpuno istrebljenje „manje vrijednih” zajednica. Maršal upravo navodi nedostatak ideologije zasnovane na rasnoj nadmoći kao jedan od otežavajućih faktora prilikom ruske kolonizacije Kavkaza i Srednje Azije.
ULOGA SEĆANJA NA DRUGI SVETSKI RAT
Danas u Ruskoj Federaciji živi blizu 200 etničkih grupa, koje, sem mnogo toga zajedničkog, istovremeno imaju brojne razlike. Ove različitosti uslijed unutrašnjih i u većoj mjeri spoljnih faktora mogu negativno uticati na stabilnost zemlje. Politički vrh RF kao odgovor na ovaj izazov vidi jačanje jedinstvenog nacionalnog identita koji se u Ruskoj Federaciji često označava kao rosijski (rossiйskiй). U poređenju sa ruskim (russkiй), rosijski identitet je sveobuhvatniji, zasniva se na ruskom jeziku i kulturi, a ne na ruskom etničkom porijeklu. Po svojoj prirodi, on teži da uključi druge etničke grupe i podstakne ih na privaženost državi u kojoj žive, njenoj istoriji, simbolima i ne manje važno njenoj vlasti. Tatar, Oset, Čuvas, Jakut ili Enac ne mora da se odrekne svog primarnog identiteta da bi prihvatio rosijski, naprotiv oni bi trebali jedan drugoga da nadograđuju. Pobjeda Crvene armije nad nacističkom NJemačkom prikazuje se u ruskoj javnosti kao zajednička pobjeda svih građana SSSR, događaj koji se ne smije zaboraviti i koji se mora poštovati. Upravo zbog tog presudnog doprinosa sovjetskog vojnika i čovjeka u slamanju Hitlerove ratne mašinerije, po strani ostaju Staljinove čistke, deportacije, gulazi. Sjećanje na Drugi svjetski rat u današnjoj RF ima ulogu da spaja, a ne da produbljuje stare rane i podjele.
Rosijski identitet ipak nije koncept koji je u potpunosti razrađen niti prihvaćen. Pored njega, postoje i druge ideje o tome kakav bi trebao da bude nacionalni identitet postsovjetske Rusije. Glavni problemi kod rosijskog koncepta su kako tačno odrediti šta predstavlja rusku kulturu, da li kulturne granice prevazilaze trenutne državne, da li svi koji pričaju ruski jezik naročito nematernji govornici mogu “istinski” prihvatiti rosijski identitet. Stvari postaju složenije kada se uzme u razmatranje brojno rusofono stanovništvo bivših sovjetskih republika i njihov odnos spram identiteskog pitanja. Mnogi u ruskoj javnosti upozoravaju da rosijski ugrožava ruski identitet, umjereniji kritičari „rosijstva” naglašavaju da su etnički Rusi oduvijek imali i da sada trebaju da imaju ulogu „starije braće”. Krajnja desnica u potpunosti odbacuje ovaj koncept smatrjući da država i njen identitet mogu biti samo „čisto” ruski. Tokom posljednjih godina, uslijed vladinih poteza i međusobnih sukoba, desničarske grupe izgubile su na snazi, njihovi zahtjevi o „ruskoj” Rusiji nemaju jačeg odjeka u javnosti.
Nausprot njima evroazijastvo prepoznato prije svega po ruskom filozofu Aleksandru Duginu dobija na zamahu. Prema Duginu i njegovim slijedbenicima Rusija ne pripada ni evropskoj ni azijskoj već predstavlja posebnu, jedinstvenu civilizaciju. Misija Rusije kao najjajače sile kopna je da se suprostavi silama mora (oličenim prije svega u SAD) koje žele da uspostave potpunu kontrolu nad evroazijskim prostranstvom (po Mekinderu, Heartland) a time cjelokupnim svijetom. Na oblikovanje Duginovog koncepta evroazijastva veliki uticaj su imala djela Mekindera, Racela, Haushofera i međuratnih mislilaca ruske bijele emigracije. Dugin se zalaže za stvaranje evroazijske imperije, na čijem bi se čelu nalazila Rusija, NJemačku vidi kao saveznika, a ne neprijatelja Rusije u borbi protiv „sila mora”, odlučno odbacuje liberalne vrijednosti koje nameću „sile mora”(prije svih SAD) i poziva na očuvanje tradicije. Na Zapadu vide Dugina kao glavnog ideologa Kremlja, oca nove ruske nacionalne politike i bliskog prijatelja Vladimira Putina. Nerijetko uz njegove ime zapadni mediji dodaju pridjeve poput opskurni, marginalizovni, opasni filozof. Poput mnogo toga, Duginov uticaj na rusku politiku i samog Vladimira Putina je precijenjen i medijski izvještavanjem višestruko preuveličan. Sam Dugin otvoreno je u javnosti iznosio oštre kritike na račun politike Kremlja prema ukrajiniskoj krizi, a 2014. godine ostao je bez profesorske katedre na Moskovskom državnom univerzitetu.
POSTSOVJETSKA ERA: SUKOB KONCEPCIJA
Raspad SSSR označio je istovremeno i urušavanje sistema vrijednosti kojeg je komunistička partija gradila više od sedam decenija. Sovjetski identitet stanovnika RF nije odmah nestao, međutim, izgubio je snazi i, što je mnogo važnije, na sadržini. NJegove osnove bile su uništene ili u velikoj mjeri obesmišljenje. Država, vojska, obrazovni i zdravstveni sistem prolazile su kroz težak period 90-tih. Višedecenijska državna ideologija utemeljena na marksizmu i lenjinizmu postala je nepoželjna i često osuđivana u javnom diskursu. Upravo u ovom periodu ruskom političkom scenom vladaju liberali i reformatori čiji je cilj oblikovanje RF po zapadnom modelu. Drugim riječima, RF može biti stabilna samo ako postane liberalna demokratija sa građanskim društvom, tržišnom ekonomijom i oslobođena tereta komunističke i imperijalne prošlosti. Istaknuti zagovornici ovog pristupa bili su neki od čelnih ljudi Jelcinnjove administracije, poput Anatolija Čubajsa, Jegora Gajdara i Andreja Kozirjeva.
Projekat „modernizacije” ruske države umjesto poboljšanja životnih uslova doveo je do potpunog političkog i ekonomskog sloma, sveobuhvatna privatizacija („šok-terapija”) državnih preduzeća ostavila je milione radnika bez posla. Stanovnici RF nisu bili suočeni samo sa materijalnim poteškoćama već je veliki broj njih bilo suočena sa ozbiljnom krizom identiteta. Moskva je izgubila međunarodni prestiž, Čečenija je suštinski bila nezavisna država u periodu od 1991. do 1999. godine, efektivna sposobnost ruske vojske bila je na zabrinjavajuće niskom nivou. Prema tadašnjim istraživanjima javnog mnjenja, većina ispitanika iskazivala je negativan odnos spram pojmova poput nacionalnog dostojanstva, povjerenja u državne institucije i vojsku.
Dolaskom Vladimira Putina na vlast ali i uslijed traumatičnog iskustva 90-tih, ideja izgradnje države i identiteta po zapadnom modelu biva gurnuta u drugi plan. Izgradnja novog nacionalnog identiteta prilagođenog za XXI vijek postaje jedna od okosnica rada Putina i njegove administracije. Kao što sam prethodno naglasio, ruska vlast podržava stvaranje zajedničkog identiteta zasnovanog na kulturnoj bliskosti, zajedničkoj prošlosti i slavljenju zajedničkih pobjeda i heroja. Kako je ovaj proces stvaranja identiteta još u toku i njegovi krajnji rezultati nisu predvidivi, ruska javnost ne prestaje da se bavi ovim pitanjem. Zanimljiv doprinos diskusiji o ruskom nacionalnom identitetu može se pronaći u izvještaju diskusionog Valdajskog kluba za 2014. godinu.
MOŽE LI SE PRIMENITI MODEL RF
U izvještaju naslovljenom National identity and Future of Russia između ostalog stoji da ruski identitet odlikuje ljubav prema slobodi, spremnost na dugoročno žrtvovanje, otvorenost, tolerantnost i osjećaj za pravednost. Kao neke od negativnih osobina navode se nestalnost, implusivnost, nedostatak lične inicijative. Prema mišljenju autora ovog izvještaja, država mora da se usmjeri na razvoj ljudskog kapitala, stanovnik države nikako ne smije da bude tretiran kao puki podanik vlasti. Razvoj ljudskog kapitala podrazumjeva tri ključne tačke: obrazovanje (zarad bolje budućnosti), osjećaj „posjedovanja” sopstvene države (zarad sadašnjosti) i istinsko prihvatanje istorije zemlje (zarad prošlosti).
Poput RF, i većina država Zapadnog Balkana nema u potpunosti formulisan nacionalni identitet, mnogi aktivisti liberalnog usmjerenja sa naših podneblja nacionalni identitet vide kao nešto nepotrebno i prevaziđeno. Pri tome, ne posvećuju dovoljno pažnje njegovim funkcijama i gube iz vida i da na njima bliskom Zapadu nacionalni identitet nije skroz potisnut od strane kosmopolitizma i globalizacije. Nacionalni identitet ima tri osnovne funkcije: političku, koja podrazumjeva jačanje zajedničkih interesa i smanjivanje razlika unutar jednog društva; jačanje ličnog samopouzdanja; obezbjeđuje urođenu ljudski potrebu da pripada grupi.
Možda je došlo vrijeme da se i kod nas povede ozbiljna rasprava zasnovana na uvažavanju različitih mišljenja o pitanju nacionalnog identiteta. Istina, sam identitet ne donosi materijalnu stabilnost i napredak, ali jasno određen i od većine članova društva prihvaćen, može biti dobar podsticaj za napredak jedne države.
Ivan Otović
www.standard.rs
_______
Izvori:
Đorđević-Milošević, Jasna, Jedan pokušaj klasifikacije teorijskih razmatranja nacionalnog identiteta
http://www.doiserbia.nb.rs/img/doi/0048-5705/2003/0048-57050302125M.pdf
Marshall, Alex., 2010., The Caucasus Under Soviet Rule-Routledge Studies in the History of Russia and Eastern Europe. New York: Routledge
Valdai Club National identity and Future of Russia
http://vid-1.rian.ru/ig/valdai/Identity_eng.pdf
Putin, Vladimir, 2012. Vladimir Putin. Rossiя: nacionalьnый vopros.
http://www.ng.ru/politics/2012-01-23/1_national.html
