Pirot je imao burnu prošlost u dinamičnim vremenima srednjeg veka. Pogranična tvrđava podignuta na trasi Carigradskog druma koji je vezivao Beograd i Carigrad, Evropu i Aziju, često je bila meta oko koje su se lomila koplja različitih snaga. Razvoj grada počinje u antičko i ranovizantijsko vreme, biva na kratko prekinut dolaskom Slovena, ali ubrzo nastavljen pod ponovnom vizantijskom upravom u 11. i 12. veku. Prvi put je ušao u sastav srpske države za vreme Stefana Nemanje, koji ga je držao od 1183. do 1189. god. Kroz 13. i početkom 14. veka bio deo bugarske države, da bi, posle bitke kod Velbužda 1330. godine, u vreme kralja Stefana Dečanskog, ponovo postao deo Srbije. U Srbiji je ostao za vreme carevanja Dušana i Uroša, kao i u doba kneza Lazara.
Porazom vojske kralja Vukašina i despota Uglješe na Marici 1371. godine i smrću poslednjeg srpskog cara Uroša iste godine, nekada slavna država Nemanjića raspala se na posebne oblasti. Vlast nad njima preuzele su ugledne velmože, oblasni gospodari. Jedan od njih bio je i knez Lazar, koji je svoju karijeru započeo kao stavilac (peharnik) na dvoru cara Uroša, od koga je i dobio titulu kneza. Posle 1371. otpočeo je period njegovog uspona i postepenog uvećavanja Moravske Srbije, oblasti kojom je vladao. Uz sebe je imao i podršku crkvenih velikodostojnika i patrijarha srpskog Spiridona.
Nema puno izvora koji govore o Pirotu u to vreme. Do 1371. godine je možda ulazio u sastav oblasti kojom je upravljao sevastokrator Dejan, rodonačelnik čuvene porodice Dejanovića-Dragaša. Izdanak Dejanovića bila je i jedina Srpkinja na vizantijskom prestolu- carica Jelena Dragaš, majka poslednjeg vizantijskog cara Konstantina Dragaša. Međutim, Dejanova vlast nad Pirotom nije dugo trajala i nakon 1371. godine, grad ulazi u oblast kneza Lazara.
Za kneza u usponu, koji se sve više isticao kao naslednik slavnih Nemanjića, Pirot je imao izuzetan značaj. Pre svega, to je bio strateški važan grad, na istočnoj granici njegove države. I upravo zato, Lazar se trudio da ga dobro utvrdi i opremi za borbe koje su, pokazaće se ubrzo, bile neizbežne. Jezgro onoga što je danas simbol Pirota- pirotska tvrđava, odn. Kale, sagrađeno je upravo u vreme kneza Lazara. Tada je na izdvojenoj niskoj steni u ravnici podignuto utvrđenje, Gornji grad. Ojačan je sa četiri kule. Najveća i najznačajnija, branič-kula, nalazi se u sastavu severnog bedema. Jugozapadno je postavljena manja ulazna kapija. Zidovi, građeni od nepravilno složenog kamena, imali su maksimalnu visinu do jedanaest metara, a ponegde su ojačavani i drvenim gredama. Kao materijal za izgradnju korišćeni su i kameni blokovi sa prethodnih pirotskih utvrđenja, iz antičkog i ranovizantijskog doba. Zanimljiv podatak je da je na mestu današnje tvrđave u rimsko i vizantijsko vreme bilo groblje. Tada je utvrđenje bilo na Sarlahu.
Unutar zidina je bila smeštena vojska, vlastela i gradska uprava, a sigurne zidine pružale su utočište ostalom stanovništvu u ta nemirna vremena. Ispod utvrđenja tekao je život običnih ljudi, trgovaca, siromaha, zemljoradnika, pekara, sveštenika, gostioničara i svakojakih drugih stanovnika. O njima istorijski izvori, nažalost, ćute, iako su baš ti „mali ljudi“ davali život i dinamiku onovremenom Pirotu. Možemo samo da pretpostavimo kako je tekao život pod pirotskim gradom. Tu je morao da bude smešten trg, gde se trgovalo najpre namirnicama iz okolnih sela, a zatim i robom iz udaljenijih krajeva. Prometnim Carigradskim drumom je prolazila svakojaka roba- od svima potrebne soli izm primorja, do luksuzne tkanine, nakita i dobrog vina za vlastelu. Deo te bogate ponude se morao obresti i na pirotskom trgu. Podno Sarlaha i tvrđave prostirale su se kuće ondašnjih Piroćanaca, kao i obradivo zemljište koje je pripadalo gradu.
Pirot je u to vreme morao da ima i svog upravnika, kefaliju. Nije sačuvano njegovo ime, ali se neke naznake o lokalnoj vlasteli kriju u kasnijim izvorima. Turske hronike pominju kneževo ratovanje sa Turcima pod Pirotom, a kao predvodnik Lazareve vojske navodi se izvesni vojvoda Dimitrije Kobilić. Naime, 1385/6. godine knez Lazar se suočio sa snažnim prodorom Turaka koji je pokrenut upravo ka pravcu Ponišavlja. Pirot je bio direktno na udaru i osvojen u prvom naletu. Knez Lazar je hitro poslao vojsku na čelu sa vojvodom Dimitrijem da povrati grad. Uz pomoć stanovnika Pirota, koji su vojvodu pustili unutra, u tome je i uspeo. Međutim, ubrzo zatim je brojna turska vojska opustošila i popalila okolinu grada, tako da je knez Lazar morao da šalje pojačanje. Mehmed Nešrija, turski hroničar, beleži da je vojsku predvodio Lazarev sestrić. Sa turskim hronikama treba biti pažljiv, jer nisu uvek pouzdane, ali ukoliko je ovaj podatak tačan- pod Pirotom su mogli tada da ratuju Stefan ili Lazar Musić. Obojca su bili sinovi čelnika Muse i Dragane, sestre kneza Lazara. Vojevanje je završeno u korist Turaka, a deo stanovništva je Lazarev sestrić prilikom povlačenja evakuisao. Musići su samo nekoliko godina nakon toga postradali na Kosovu.
Sudbina vojvode Dimitrija ostaje nepoznata. Međutim, postoji jedan podatak koji bi posredno mogao da se veže za njega. Na poslednjoj strani knjige Pravila Jovana Zlatoustog iz 15. veka, koje je darivano manastiru sv. Jovana Bogoslova u Poganovu stoji da je knjigu dao „Konstantin, sin gospodina Konstantina i unuk velikog vojvode Desimira“. Ktitore Poganova su istoričari dugo vezivali za porodicu Dragaš, što nije ispravno, jer su u to vreme Ponišavljem upravljali Lazarevići. Manastir je verovatno zadužbina lokalne vlastele, izvesnog Konstantina sa suprugom, gospođom Jelenom. Vojvoda Desimir, koji je pripadao vremenu kneza Lazara, mogao je da bude rodonačelnik ove vlasteoske porodice. A nije isključeno da je onaj „vojvoda Dimitrije“ iz turske hronike, zapravo, pomenuti vojvoda Desimir. Sličnost u imenu, tituli, prostoru i vremenu života postoji, ali, sve do nekih novih podataka, to će ostati nerešena zagonetka.
Pirot je pod Turke pao pre boja na Kosovu, ali to nije bio i njegov konačan pad. Pod sinom kneza Lazara, despotom Stefanom, jednim od najobrazovanijih srpskih srednjovekovnih vladara, vraćen je Srbiji. Stefan je nastavio izgradnju pirotske tvrđave koju je njegov otac započeo. Ojačao ju je još jednim redom bedema, tako sazidajući Srednji grad. Ali dani Pirota pod srpskom vlašću su bili na izmaku. U turskim nadiranjima 1425-1427. godine, Pirot je i definitivno pao. Ujedinjena srpsko-mađarska krstaška vojska je u jesen 1443. godine uspela da ga oslobodi, ali samo za kratko. Tada je Pirot bio mesto gde su krstaši odmorili od dugog puta, prikupljajući snagu za dalje pohode. Ali, već početkom sledeće godine, Turci ponovo osvajaju Pirot. Grad je pad srpske despotovine 1459. godine dočekao u njihovim rukama. Četiri i po veka je prošlo do njegovog oslobođenja. Kao nemi svedok svih tih vekova, od kneza Lazara do naših pokolenja, stoji pirotska tvrđava.
Tekst: Igor Stamenović, istoričar
Foto: „Gradić“, Marjan Petrović, Pirot
(Izvor: „Mladi Pravoslavac“, br. 42/2016)
vidovdan.org
