Društvo „Prosveta” osnovano je u borbi protiv tuđinske vlasti, u cilju podizanja narodne inteligencije. Tuđinska vlast težila je da selo ostane u tami. Nije podizala osnovne škole, a „Prosvetu” je sprečavao u njenoj akciji na širenju pismenosti. Tuđinska vlast je progonila učitelje, koji su održavali analfabetske tečajeve. Težili su da kod seljaka ubiju nacionalnu svest. U svom članku u časopisu „Knjiga za sokolsko selo” Voja Besarović istakao je da je : „Prosveta”, koja je u prvim danima svoga opstanka smatrala jednom od svojih važnih zadaća da podigne naše najšire narodne slojeve, koja je prva osnovala anafalbelbetske tečajeve, koja je prva radila na osnivanju zemljoradničkih zadruga, koja je proganjana od neprijatelja, uvijek je posvećivala punu pažnju našem selu, i danas smatra za jednu od svojih zadaća da se posveti preporodu našeg sela.”(1)
Prilikom proslave desetogodišnjice Prosvete u jesen 1912. u Sarajevu pokrenula je Prosveta pitanje saradnje glavnih prosvetnih organizacija u cilju jačeg rada na prosvećivanju. Pozvani su : Matica Srpska u Novom Sadu, Prosveta u Sarajevu, Kulturna Liga u Beogradu i Srpska Zora u Dubrovniku. Izabran je odbor od delegata četiri društva, kome je stavljeno u dužnost da pitanje saradnje prouči i donese konkretan predlog na sednicu odbora, koji se trebao održati u Novom Sadu. (2) Na predlog Prosvete bilo je proglašeno kulturno ujedinjenje srpskog naroda u obliku Saveza kulturnih ustanova-matica iz svih srpskih zemalja. (3)
Balkanski rat i Prvi svetski rat prekinuli su tu akciju. Obnovljena Prosveta je posle Prvog svetskog rata nastavila akciju prekinutu ratom. Glavna skupština Prosvete 1919. odlučila je da se najpre ustanove veze sa srpskim kulturnim društvima u Beogradu i Novom Sadu, sa kojima je rad bio započeo. Delegat Prosvete održao je krajem 1919. sastanak sa predsednicima Kulturne Lige u Beogradu i Matice srpske u Novom Sadu. Na sastanku je utvrđena potreba da se organizuje prosvetni rad privatne inicijative. Nije utvrđeno na koji bi se način izvršila organizacija. Prosvetinoj skupštini održana leta 1919/20, podnesen je izveštaj o stanju pregovora. Skupština je zaključila da Prosveta nastavi akciju u započetom pravcu. (4) Jedno od društava „Srpska Zora“ iz Dubrovnika 1923. se stopila sa sarajevskom Prosvetom. (5)
Prikom proslave svoje 25-godišnjice Prosveta je pokrenula ponovo to pitanje na Prosvetinoj akademiji. Doneta je rezolucija : „Da se osnuje Savez glavnih prosvetnih udruženja u celoj Kraljevini, koji će prema svojim statutima pratiti i pručavati pitanje narodnog prosvećivanja, davati zakonodavnim telima obrazložene predloge za unapređenje narodnog prosvećivanja i rukovati svojim naročitim prihodima, odobrenim opštinskim prirezima za narodno prosvećivanje i državnom pomoću.” Na proslavi stogodišnjice Matice srpske nastavljena je rasprava. Diskusija je vođena na konferenciji delegata prosvetnih udruženja, izabran je Odbor od 9 izaslanika najvećih kulturnih društava : Srpske K. Akademije nauka, Kulturne lige, Prosvetne zvezde, Vodnikove družbe, Matice hrvatske, Jadranske Straže, Matice srpske, Književne zadruge i Prosvete. Odbor je trebao da donese nacrt Pravila Saveza prosvetnih udruženja u Jugoslaviji. Zamoljen je Albert Bazala, predsednik Matice hrvatske, da na temelju nacrta Matice srpske i Prosvete i na temelju diskusije vođene na konferenciji sastavi nacrt pravila. Sa konferencije izdata je rezolucija koja je pročitana na svečanoj sednici Matice srpske : „Na konferenciji prosvetno-kulturnih društava i ustanova cele naše Kraljevine, okupljeni prilikom proslave Stogodišnjice Matice srpske u Novom Sadu, dana 12-XII-1927, izjavljena je jednoglasna želja, da se stvori Prosvetni Savez naših kulturnih društava i ustanova. Tom Savezu bila bi svrha, da organizuje rad na narodnom i društvenom prosvećivanju, sa više sistema i uzajamne pomoći. Da se to postigne, povereno je jednom užem odboru da izvrši nacrt pravila i da ih predloži na predlog i odobrenje svima društvima u državi, koja se bave kulturno-prosvetnim radom.” Ali, većina članova Matice hrvatske dezavuisala je svog predsednika Bazalu, upravo na tom pitanju. Početkom leta 1936. pokrenuo je Glavni odbor Prosvete ponovo pitanje saradnje glavnih prosvetnih organizacija u cilju jačeg rada na prosvećivanju. Vodeći računa o situaciji Glavni odbor Prosvete poveo je akciju da se koordinacija rada srpskih kulturno-prosvetnih ustanova, a s tim da bi bila očuvana potpuna samostalnost svakog društva. Sastavio je Glavni odbor Prosvete nacrt Pravilnika o uređenju i radu Saveta srpskih kulturnih i prosvetnih društava i ustanova u Jugoslaviji i predložio da se konferencija za stvaranje i ovog Saveta održi u Beogradu 28 novembra 1937. Na konferenciji je bio izabran Akcioni odbor koji je trebao da na osnovu nacrta pravilnika o uređenju Saveta srpskih kulturnih društava, koji je sastavila Prosveta, a koji je na konferenciji primljen u načelu, i uzimajući u obzir sugestije drugih društava, sastavi nacrt pravila Saveta. Akcioni odbor je sazvao 27 februara 1938. osnivačku skupštinu. Održana je 26 februara 1938. predkonferencija delegata pojedinih društava, na kojoj je temeljno prodiskutovan nacrt pravila koje je sastavio Akcioni odbor.
Na osnivačkoj skupštini bio je usvojen nacrt pravila sa izmenama usvojenim na predkonferenciji i izabrana privremena uprava Saveta, koja je trebala da radi do odobrenja pravila, kada je trebala biti sazvana prva skupština Saveta. (6) Krajem 1937. održana je u Beogradu prethodna konferencija za osnivanje Saveza srpskih kulturnih i prosvetnih društava. Izabran je akcioni odbor, a šira konferencija, na kojoj je trebalo da se izabere izvršni odbor planirana je 27. februara 1938. na Svetog Savu. Konferenciju je otvorio pretpredsednik glavnog odbora „Prosvjete” iz Sarajeva dr. Voja Besarović. Iz njegovog govora o ciljevima Saveza list „Dubrovnik” preneo je: „Životni interesi cijelog našeg naroda … su tražili i traže da se prosvjećenost kao bitni uslov svakog narodnog, duhovnog i kulurnog napretka u svima slojevima naroda što više i što brže proširi … Po mišljenju naših najistaknutijih javnih radnika…. željeni maksimum uspjeha i regulisanja pravilnog rada privatnih kulturno-prosvjetnih ustanova i društava … postići će se najsigurnije ako se formira vrhovno tijelo koje će davati poticaja i impulsa za pojedine kulturno-prosvjetne akcije, pa određivati i iznalaziti sredstva i metode za ostvarivanje tih akcija; tijelo koje će raditi na regulaciji međusobnog odnosa pojedinih privatnih ustanova i društava, na podjeli rada među njima, kao i njihovoj međusobnoj kolaboraciji; tijelo koje će savjetom, a po mogućstvu i materijalno pomagati pojedine privatne ustanove i društva u njihovom radu; tijelo koje će našim zvaničnim i državnim prosvjetnim nadleštvima biti pomagač i savjetnik u njihovoj akciji na polju prosvjećivanja i sprovođenja opšte prosvjetne politike. I najposlije forum gdje će se raspravljati i pretresati pojedini problemi naše opšte prosvjetne politike pa nastojati da se ti problemi i riješe.” Na konferenciji je Maticu srpsku iz Dubrovnika zastupao profesor univerziteta Vladimir Ćorović.(7) U prostorijama Srpskog kulturnog kluba u Beogradu 27. februara 1938. održan je sastanak srpskih kulturnih društava i ustanova iz Jugoslavije. „Maticu Srpsku“ iz Dubrovnika zastupao je dr. Vladimir Ćorović. Na sastanku je osnovan Savez srpskih kulturnih društava. Osnivačkoj skupštini prisustvovali su izaslanici ovih društava i ustanova : Srpske kraljevske akademije, Matica srpskih iz Novog Sada i Dubrovnika, Srpske književne zadruge, Kola srpskih sestara, Kolarčevog univerziteta, Srpskog kulturnog kluba, sarajevske „Prosvete“, Privrednika, Saveza narodnih univerziteta iz Južne Srbije i Spasićeve zadužbine. Izabrana je privremena uprava u koju su ušli Pavle Popović; dr. Vladimir Ćorović; Slobodan Jovanović; Rusomir Janković, predsednik Kasacije; Dragiša Vasić; dr. Vasa Čubrilović; Mirka Grujić za Kolo srpskih sestara; dr. Voja Besarović za „Prosvetu“; dr. Aleksandar Moč za „Maticu Srpsku“ u Novom Sadu; dr. Milan Vlajinac za Zadužbinu Nikole Spasića; Avram Filipović za „Privrednik“; Svetozar Barbić za „Maticu Srpsku“ iz Dubrovnika i Prvoslav Slankamenac za Savez narodnih univerziteta iz Južne Srbije. (8)
Na skupštini Saveta srpskih kulturnih društava i ustanova početkom 1939. u Beogradu dr. Ćorović je istakao : „Osnutak Matice srpske u Dubrovniku djelo je takođe privatne inicijative, a i danas, kao i prije, kulturni uspjeh našeg rada u Dubrovniku ovisit će od uspjeha, koje će mu moći stvoriti njegova privatna sredina”. Na kraju je dr. Ćorović još jednom naglasio važnost privatne inicijative za promicanje Srpstva. (9) Važnu ulogu u osnivanju Saveta imao je Slobodan Jovanović i Srpski klub. U listu „Dubrovnik“ od 16 decembra 1939. objavljeno je da su Srbi Dubrovčani čestitali Slobodanu Jovanoviću 70-i rođendan. Tom prilikom su mu uputili telegram : „Bardu srpske nauke, od čije akcije na čelu Srpskog Kluba danas srpstvo očekuje svoj preporod radi sretnije i bolje njegove budućnosti, Srbi Dubrovnika čestitaju sedamdesetgodišnjicu, želeći Mu dug život i zdravlje na radost nacije i sreću države“. (10)
Prosveta iz Sarajeva nastojala je 25 godina da stvori Savet srpskih kulturnih društava i ustanova. Napore su presekli balkanski i Prvi svetski rat. Posle rata napori su nastavljeni u Jugoslaviji. Pokušana je saradnja sa Maticom hrvatskom, ali je to odbijeno. Početkom leta 1936. pokrenuo je Glavni odbor Prosvete ponovo pitanje saradnje glavnih prosvetnih organizacija u cilju jačeg rada na prosvećivanju. Vodeći računa o situaciji Glavni odbor Prosvete poveo je akciju da se koordinacija rada srpskih kulturno-prosvetnih ustanova, a s tim da bi bila očuvana potpuna samostalnost svakog društva. O osnivanju Saveta izveštavali su između ostalih, listovi „Dubrovnik”, „Pravda“ i „Knjiga za sokolsko selo”.
Saša Nedeljković
član Naučnog društva za istoriju zdravstvene kulture Srbije
Napomene :
1. Dr. Voja Besarović, „Društvo „Prosvjeta” i rad na selu”, „Knjiga za sokolsko selo”, Mostar, april 1936, br. 4, str. 2;
2. „Akcija društva „Prosvete” oko osnivanja Saveza srpskih-kulturnih društava i ustanova”, „Knjiga za sokolsko selo”, Mostar, Juni 1938, br. 6, str. 109;
3. Pero Slijepčević, „Risto Radulović, život i rad”, „Risto Radulović Rasprave i članci”, Beograd, 1940, str. XLII;
4. „Akcija društva „Prosvete” oko osnivanja Saveza srpskih-kulturnih društava i ustanova”, „Knjiga za sokolsko selo”, Mostar, Juni 1938, br. 6, str. 109;
5. Prof. Mirko Ležaić, „Istorijski pregled Severne Dalmacije“, „Severna Dalmacija nekad i sad”, Beograd, Glavna zadruga za narodno prosvećivanje, 1939, str. 57;
6. „Akcija društva „Prosvete” oko osnivanja Saveza srpskih-kulturnih društava i ustanova”, „Knjiga za sokolsko selo”, Mostar, Juni 1938, br. 6, str. 110;
7. „Savez srpskih kulturnih društava”, „Dubrovnik”, Dubrovnik, 4 decembar 1937, br. 45, str. 3;
8. „Osnovan je Savet srpskih kulturnih ustanova i društava …“, „Pravda“, Beograd, 28.februar 1938, str. 8; „ Savez srpskih kulturnih ustanova”, „Dubrovnik”, Dubrovnik, 5 marta 1938, br. 9, str. 2;
9. „Skupština „Saveta srpskih kulturnih društava i ustanova”, „Dubrovnik”, Dubrovnik,11. februara 1939, br. 6, str.4;
10. „Značajna sedadesetgodišnjica“, „Dubrovnik“, Dubrovnik, 16 decembra 1939, br. 50, str. 4;
