Valtazar Bogišić rodio se u Cavtatu 1834. Pošao je u Veneciju u licej sv. Katarine 1856. Studirao je na Bečkom univerzitetu. Slušao je predavanja u Berlinu, Minhenu, Hajdelbergu i Parizu. U Beču je postao 1864. doktor prava. Odbio je 1866. kandidaturu za poslanika u dalmatinskom saboru sa izgledom da bude biran i kao poslanik za bečki Rajhsrat. Nije hteo menjati svoj naučni rad sa politikom. Bogišić je prihvatio ponudu univerziteta u Odesi a odbio je dve ponude zagrebačkog univerziteta. Postao je član akademija u Beogradu, Zagrebu, … . Na predlog knjaza Nikole dobio je 1872. carskim ukazom nalog da ide u Crnu Goru zbog izrade građanskog zakonika. Pred delegacijama državnog crnogorskog saveta na Cetinju 1880. bilo je prvo čitanje „Imovnika”. Posle drugog i trećeg čitanja na Cetinju „Imovnik” je proglašen 25. marta 1888. i stupio na snagu 1. jula 1888. Primio se da bude ministar pravde u Crnoj Gori 1893. i na tom položaju ostao do 1899. Živeo je u Parizu. Umro je 24. aprila 1908. u Rijeci.
Iz Rijeke su brodom preneseni posmrtni ostatci 29. aprila 1908. u Gruž. Iz Gruža su prevezeni u gradsku luku Dubrovnika, a odande u Cavtat. Brodovi „Gruž”, „Cavtat” i „Venćeslav” doveli su u Cavtat gospodu, društva, predstavništva i muzike koji su učestvovali u pogrebu. Kad je stigao kovčeg na brodu „Gruž” u Cavtat, tiha povorka krenula je u parohijsku crkvu, gde je održano opelo. U povorci su bila školska deca sa učitelјem i učitelјicom, predstavništva svih srpskih i hrvatskih društava iz Dubrovnika, predstavništva sa strane, Dubrovačko radničko društvo, korporativno sa barjakom i vencem, srpska Dubrovačka građanska muzika, Općinska Hrvatska glazba, dubrovački načelnik P. Čingrija sa zastupnicima dubrovačke opštine, … . Cavtat je bio u crnini, crni sagovi su bili na prozorima, fenjeri su bili obloženi crninom, zastave na lađama bile su u znak žalosti bile su spuštene na pola; Posle opela povorka sa 25 venaca uputila se iz crkve na groblјe, koje se nalazilo na brežulјku severo-zapadno poviše Cavtata. Na groblјu su govorili Luko Kalačić u ime Cavtata, Fađoni, brat Vlaha Bukovca, u ime hrvatskog društva „Zore”, A. Vučetić, urednik „Srđa”. U ime srpske omladine govorio je Brkić, urednik „Srpske Zore“. U svom govoru A. Vučetić istakao je : „ … Kao učenjak i književnik, kao srpski zakonoša i slavenski državnik proslavio je širom sveta sebe, milo Srpstvo, dubrovačku domaju, rodni Cavtat i Konavle, otkle su mu stari bili. Inokosan je izvodio ono što u velikim državama tek okuplјeni učenjaci mogu da urade, … . Jedan od tih sokolova našega doba, koji je lebdio po svim krajevima, gdje se srpska i hrvatska riječ govori, i letio i u dalјe krajeve, bješe naš Valtazar Bogišić. Nije on gazio po gnjilu blatu strančarskih zađevica, nije plandovao i bučio praznim frazama, nego je neumorno radio i učio u samoći svoje sobe, trudio i danju i noću da postigne uzvišene ideale. Kad bi prvu svrhu postigao, za drugom bi išao jednakom ustrajnosti. Vjeran svome porijeklu i osvjedočenju, prekalјenu trudom i naukom, on kao zakonoša crnogorski nije unio u zakone tuđe smušene misli, nego je u njih pretopio naše srpske običaje i naše srpsko pravo i dotjerao je rad do take savršenosti, da mu se strane zakonoše dive. Kao književnik i pravnik radio je i za Dubrovnik bilo iznoseći njegove starine, bilo njegove zakone, bilo pametno nas potičući da u Dubrovniku stvorimo novo središte za narodno pozorište. … .” U svom govoru N.L. Brkić istakao je : „ … Narod, koji rađa ovakve lјude, ne može propasti, jer on mora kroz njih, kroz svoje istaknutije sinove, vječito živjeti. … Bogišić je dao primjer radišnosti, posvjedočio silu mogućnosti i pred cijelim obrazovanim svijetom pokazao nesumnjivo bogatstvo narodnog nam talenta.
… . pred samrtnim ostancima dičnog, lјublјenog i poštovanog čeda junačkog naroda srpskog; pred hramom velikog duha skromnoga Valtazara Bogišića – duboko se klanja i srpska dubrovačka omladina, koja me je uoblastila, da se u njeno ime s Pokojnikom oprostim. Polažući na mrtvački sanduk svoj vijenac iskrenog priznanja i vječne zahvalnosti, srpska omladina vrši svoju svetu dužnost, za koju je veže lјubav prema radu, nauci i svom srpskom narodu. … Nјega ostavlјamo u svojim srcima kao jednu svijetlu i neizbrisivu uspomenu, kao jedan veliki primjer ustrajnosti i radišnosti, kao neosporivi svjedok lјudske mogućnosti i kao posebni tip patriotizma, koji je bez šablonske partizanske nadutosti mnogo i mnogo koristio svome narodu i doprinio narodnom napretku. A to sve davaće srpskoj omladini snage i poleta za rad oko svog dobra i dobra svoje nacionalne zajednice.
… . ” Poslanstvo sa Cetinja stiglo je 2. maja 1908. da polože vence na grob Valtazara Bogišića. U izaslanstvu je bio ministar prosvete i crkvenih dela Plamenac kao zastupnik vlade. U ime knjaza Nikole položio je venac njegov ađutant Popović. Na traci je bio natpis : „Mojemu ministru pravde Veleučenom Dr. Valtazaru Bogišiću Knjaz Nikola.” Član velikog suda Dožić položio je venac za crnogorsko sudstvo. Na vencu je bio natpis : „Blagodarno Sudstvo Crnogorsko Dr. Valtazaru Bogišiću”. (1)
U časopisu „Srđ” su od telegrama izdvojili saučešće : Pašićevo u ime kralјa i srpske vlade, Stojana Novakovića u ime Srpske kralјevske akademije i saučešće pravnog fakulteta beogradskog univerziteta. Milan Pavlov Jovanović komandir-akademik iz Vukovara uputio saučešće Uredništvu „Srđa”. U saučešću je istaknuto : „Primio sam žalosnu vijest o gubitku mog dobrog i milog kolega-druga – kao člana mnogih učenih društava i akademija, a velikog pravnika-historičara naroda srpskoga, čelik Srbina Dr. Valtazara Bogišića, te evo i mene da i Vama i svemu Srpstvu izrazim moje saučešće u pregolemoj žalosti za vrlim i dobrim Srbinom kom dao Bog vječni pokoj ! Laka mu zemlјa i vječna Slava u narodu svome koga je tako žarko lјubio !” (2)
Marija Bogišić, udata Pol, nasledila je svog brata Valtazara Bogišića, dala je preneti iz Pariza u Cavtat biblioteku i kupila zgradu za smeštaj biblioteke. Osnovala je muzej. Uložila je mnogo novca za izgradnju vodovoda za Cavtat iz sela Oboda, popravila pločnike, crkve, groblјe i podigla bratu spomenik na obali. Biblioteku i kulturno-istoriske zbirke ostavila je Cavtatu „kao temelјni kamen podizanju rodnog mjesta i na vječitu uspomenu svog brata“. Ideju za osnivanje Bogišićevog muzeja izneo je Luka Zore nakon što je Bogišić objavio zbirku slovenskih inkunabula u kalendaru Dubrovnik. Muzej je otvoren posle Bogišićeve smrti, u septembru 1909. u njegovoj kući. (3) Srpska društva na Primorju čuvala su uspomenu na Valtazara Bogišića i posećivala su Cavtat obilazeći njegov grob.
Grupa od 40 srpskih sokola iz Vojvodine, Srbije i Stare Srbije predvođena dr Lazom Popovićem, starešinom Fruškogorske Župe, posetila je 17 avgusta 1911. Dubrovnik. Istog dana sokoli su parobrodom „Soko” posetili Cavtat. Izletu su se pridružili dušanovci, građani i omladina. Grad je bio iskićen zastavama, a sokole je dočekala opštinska muzika i gruvanje prangija. Cavtatska Muzika svirala je „Dušanovku” i „Sokolsku koračnicu”. Kad su se sokoli iskrcali, predvođeni Cavtatskom Muzikom pozdravili su Opštinu a onda su otišli na groblјe. Na grobu Valtazara Bogišića položio je dr Laza Popović, uz nekoliko biranih reči, venac Srpskih sokola iz Vojvodine, sa srpskom trobojnicom. Istakao je da kako je srpski narod uvijek blagodaran velikom Srbinu Bogišiću za velike zasluge. Kad je venac bio položen, svi prisutni kliknuše „Slava Bogišiću”!, a zbor je zapevao „Vječnaja pamjat”. Posle razgledanja gradića, Bogišićevog muzeja, knjižnice i slika Vlaha Bukovca u crkvi sokoli su se vratili u Dubrovnik. Pri polasku iz Cavtata došlo je do bratskih ovacija. (4)
Dva broda Dubrovačke plovidbe prevezla su prvog maja 1938. u Cavtat dubrovačka kulturna i nacionalna društva sa njihovim članovima, na čelu sa „Maticom Srpskom“ u Dubrovniku da pohode i polože vijence na grob i spomenik Valtazara Bogišića. Dubrovačka društva i ustanove dočekali su građani Cavtata. Istog dana uveče u dvorani „Sloge“ u Dubrovniku održano je komemorativno veče gdje je govorio dr. Lujo Bakotić. U Odboru za komemoraciju 30-godišnjice smrti dra Valtazara Bogišića bili su : Svetozar S. Barbić, predsjednik „Matice Srpske“; Dušan Bašić, predsjednik „Jadranske Straže“ u Dubrovniku; Luko markiz Bona, predsjednik „Dubrovačke građanske muzike“; dr. Đuro Orlić, predsjednik dubr. srp. pjev. društva „Sloga“; Danica Radović, predsjednica „Kneginje Zorke“ u Dubrovniku; Niko kap. Papa, predsjednik „Nove Jugoslavije“; Ivo Šubert, predsjednik „Dubrovačkog radničkog društva“; Niko A. Šutić, starješina Sokolskog društva u Dubrovniku; … . Odbor je 1938. u Dubrovniku izdao Spomenicu dra Valtazara Bogišića. (5)
Značaj manifestacija nacionalnih društava u Dubrovniku uočen je i u drugim sredinama. List „Dubrovnik” preneo je iz sarajevske ,,Jugoslavenske Pošte” osvrt u kome se komentariše : „Nedavni pohod grobu nezaboravnog Antuna Fabrisa, pa prenos zemnih ostataka pok. dr. Frana Kulišića i komemoracija 30-godišnjice smrti pok. Bogišića, pokazali su najbolјe, da je Dubrovnik … jednodušan kad naglašava … svoju ulogu u značajnoj predigri našeg narodnog oslobođenja i ujedinjenja. .” (6)
List „Dubrovnik” preneo je iz lista „Zete” vest da je Udruženje pravnika u Podgorici 1939. pokrenulo je akciju za podizanje spomen-biste dru Valtazaru Bogišiću u Podgorici.
Udruženje je uputilo apel svim crnogorskim pravnicima. U pismu je pisano podrobno o ličnosti i radu Valtazara Bogišića i njegovom značaju za Crnu Goru i Crnogorce a posebno za crnogorske pravnike. Isticali su da je Bogišićev Opšti imovinski zakonik izraz duše crnogorskog čoveka u njegovim pravnim odnosima. „Dubrovnik” je konstatovao da su pored spomenika u Cavtatu, crnogorski pravnici pregnuli da dr Valtazaru Bogišiću podignu spomen-bistu. (7) Knjižara Jova Tošovića iz Dubrovnika izdala je u međuratnom periodu seriju slika Cavtata i njegovih znamenitosti za turiste (Mauzolej Rašić, sanatorijum Tiha, … ). Među tim znamenitostima bio je spomenik dr Valtazara Bogišića i njegov muzej.
Srpska društva na Primorju bila su ponosna na svog velikog sina. Čuvala su uspomenu na Valtazara Bogišića i posećivali su Cavtat obilazeći njegov spomenik, muzej i grob. Nacionalna i kulturna društva (srpska i jugoslovenska) iz Dubrovnika su 1938. posetila Cavtat povodom komemoracije 30-godišnjice smrti dra Valtazara Bogišića.
Saša Nedelјković
član Naučnog društva za istoriju zdravstvene kulture Srbije
________________
Napomene:
1. „Dr. Valtazar Bogišić”, „Srđ”, Dubrovnik, 15. aprila 1908, br. 7, 73-80;
2. „Dr. Valtazar Bogišić”, „Srđ”, Dubrovnik, 30. aprila 1908, br. 8, str. 124, 125;
3. „Marija Bogišić, ud. Pol”, „Ilustrovani list”, br. 12, God. I, u Beogradu, 17. VII.- 2. VIII. 1920, str. 3; Mr Andrej Vujnović, „Muzej u delu i životu Valtazara Bogišića“, „Srpska slobodarska misao“, Beograd, septembar-oktobar 2011, br. 5, str. 59; Dr. V. Novaković, 4. „Cavtat i Konavle“, Cavtat 1954, str. 26;
4. Srpski Soko, Sremski Karlovci, 25 Oktobar 1911, br. 11 i 12, str. 182; „Spomenica 25. godina sokolskog rada u Dubrovniku”, Sokolsko društvo Dubrovnik, Dubrovnik, 1929, str. 34; „Srpski sokolovi u Cavtatu”, „Dubrovnik”, Dubrovnik, avgusta 1911, br. 34, str. 3;
5. „Dubrovačke vijesti“, „Dubrovnik”, Dubrovnik, 30 april 1938, br. 17, str. 3;
6. „Koliko i Kamčatka sa Mlјetom”, „Dubrovnik“, Dubrovnik, 21 maja 1938, br. 20, str. 4;
7. „Domaće vijesti”, „Dubrovnik“, Dubrovnik, 20 maja 1939, br. 20, str. 3
