Milivoje J. Stanojević iz sela Dobrnja, srez mlavski, okrug požarevački, imao je samo dvadeset godina kada je umro hiljadu i više kilometara daleko od rodnog kraja i svoje zemlje. Samo tih nekoliko reči, uz godinu rođenja – 1888, i preciznije zabeleženi datum smrti – 29. 10. 1918, na ispucalom mermeru vremenom načetog postamenta, jedini je trag mladog života zgaslog u tuđini da tu večno i ostane.
Desetak spomenika, sličnih ovom, okružuju spomen-kosturnicu u sredini, a sve ih odvaja metalna ograda od ostatka, prilično zapuštenog, francuskog katoličkog groblja u predgrađu tuniskog grada Bizerte. Na betonskim stubovima kapije, sa jedne strane na francuskom, sa druge na srpskom jeziku, natpisi: Srpsko vojničko groblje. Večna kuća 833 srpska ratnika koji su od decembra 1915. do avgusta 1919. godine, ophrvani ranama, bolestima i iscrpljenošću, umirali po vojnim bolnicama severnog Tunisa nakon albanske golgote.
Ovo je samo jedno od 24 srpska vojnička groblja posejana širom Tunisa, Alžira i Maroka gde je lečeno preko 41.000 naših vojnika koji su ovamo prebacivani savezničkim brodovima, a 3.005 njih je ovde ostavilo svoje živote.
Dole u luci Bizerte francuski admiral Emil Geprat postrojavao je svoje vojnike da bi odali čast pristiglim srpskim mučenicima koje je, zapravo, spasao ultimatum Francuskoj i Engleskoj ruskog cara Nikolaja Drugog Romanova da će Rusija, ukoliko se srpska vojska ne izbavi iz Albanije, sklopiti separatni mir sa Nemačkom.
Ceh te, njima teško razumljive igre velikih sila, hirovite istorije i zle sudbine plaćali su srpski mladići čija imena, ispisana francuskim pravopisom, blede na mermernim tablama prikovanim na zidove kosturnice u Bizerti: Tassitch, Tanaskovitch, Vouckovitch, Yovanovitch, Spassoevitch, Singjelitch… Mladi čuvar, Tunišanin Hakil Usleti, kojeg naša država plaća da održava groblje, na svoj način popravlja slova koja vremenom otpadnu. Unutar kosturnice, pomen Skopske pešadijske podoficirske škole svojim umrlim drugovima u Severnoj Africi, zahvalnost palim ratnicima domovine FNR Jugoslavije, nekoliko venaca koje donosi osoblje naše ambasade u Tunisu i Udruženje ratnih dobrovoljaca 1912-1920. I sveće na prozoru da ih namernici zapale za pokoj duše poginulih vojnika, ali ne pretrže se čuvar Hakil otvarajući kapiju srpskog vojničkog groblja. Kaže, kao da se on u naše ime izvinjava, da retko ko svraća. Ne pridikujemo nikom, ali dovoljno bi bilo da jedan odsto od dvadesetak hiljada Srba koji godišnje posete tuniska letovališta napravi i izlet do Bizerte. Ili do petnaestak kilometara udaljenog gradića Menzel Burgiba gde se nalazi još jedno srpsko vojničko groblje.
Tamo nas dočekuje Vagdija Hamdi koja je zajedno sa sinom Mažubom nasledila posao čuvara našeg groblja od pokojnog supruga. I sudeći po onome što smo zatekli, svoju dužnost valjano obavljaju. Za razliku od zapuštenog katoličkog groblja u sklopu kojeg su sahranjeni i srpski vojnici i u kome je, uz porodične grobnice, zaboravu prepušten i veliki spomenik na kome piše “Francais et Serbes morts pour la patrie” (“Francuzi i Srbi poginuli za otadžbinu”) – srpsko groblje izgleda besprekorno. Između dugačkih nizova krstova koje tvore metalne sablje pobodene u zemlju uredno pokošena trava, cveće na platou gde su jarboli sa zastavama i postolje sa pomenom “Slava palim srpskim vojnicima za slobodu 1914-1918”, potkresani borovi u čijoj hladovini počivaju 1.722 ratnika. Njihova imena, sa godinom smrti i nazivom jedinice kojoj su pripadali, ugravirana su na sablje krstove. Leže rezervisti Prvog, Drugog, Trećeg, Osamnaestog pešadijskog puka Joakim Radosavljević, Živan Božičić, Svetomir Trifunović, Dušan Jocić…, evo i kaplara Milorada Ristića, kapetana 10. pešadijskog puka Miluna Ilića… Da ne ljutimo seni ratnika, a slutimo i njihov odgovor: našu otadžbinu nikad nisu branili profesionalci nego narod. Za tu tvrdnju oni su mrtvi i istinski svedoci.
U gradu Tunisu, u blizini drevne Kartagine, nalazi se američko vojničko groblje na kojem su sahranjeni vojnici stradali u bitkama Drugog svetskog rata koje su vođene na području Severne Afrike. Ogroman kompleks, osim beskrajnog niza belih krstova, sadrži veliki Zid sećanja sa imenima stradalih vojnika, spomenik sa posvetom da nikad neće biti zaboravljeni i mozaik koji prikazuje dejstva saveznika u borbi protiv nacističke Nemačke.
Nedaleko, na brdu Gamar, nalazi se i francusko vojničko groblje.
Izvor: Blic / Opanak
