Slikar, pisac, prevodilac, ilustrator, grafičar, novinar, kelner, Srbin Mojsijeve vere, ali i tvrdokorni komunista i revolucionar, sve je to bio Moše Pijade
U nacističkim logorima izgubio je gotovo čitavu porodicu.
Zbog ideala i političkog delovanja je Šiki, kako su ga od milošte zvali, krhke građe i slabovid, proveo 14 godina na robiji između dva svetska rata.
Tokom zatvorskih dana, upoznao je Josipa Broza Tita, preveo Marksov Kapital, štampao novine i napravio svojevrsni univerzitet za komuniste.
Često je bio na meti kritika da je u Drugom svetskom ratu, kao član Vrhovnog štaba Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije, bio deo vrhuške koja je sprovodila masovna streljanja civila u Crnoj Gori 1941.
Pijade je najviše ostao upamćen, za tadašnje prilike i krug ljudi u partiji u kojem se kretao, kao izuzetno obrazovan čovek sa posebnim smislom za razumevanje funkcionisanja države i institucija, kaže istoričar Ljubodrag Dimić.
„Kolala je gotovo šala u to vreme, kad pitaju šta radi Moša Pijade, kažu ‘on piše, on ispravlja’; svaki akt koji je stizao prošao je njegovu i korekturu i lekturu i stručno sagledavanje sa onim što je bila namera partije u toj prvoj deceniji.
„Ona najosetljivija pitanja koja je trebalo da regulišu odnose u novoj državi imale su i njegov pečat, to je proizlazilo iz velikog poverenja koje je u njega imao i sam Josip Broz Tito“, kaže profesor Filozofskog fakulteta u Beogradu.
Zašto je Pijade danas važan?
Jedan je od retkih jugoslovenskih komunističkih lidera čije ime i dalje nose brojne ulice i ustanove u Srbiji.
Oni koji ga još pamte, sećaju se da su ga svi rado slušali – trudio se da govori jasnim i razumljivim jezikom.
Iako je bio na meti antisemitske propagande političkih protivnika i pre i tokom rata, među narodom je bio prilično omiljen.
U novoj jugoslovenskoj državi rođenoj po završetku rata, pored brojnih funkcija, ona koju je najviše voleo bila je, današnjim političkim rečnikom, otvorena kancelarija – ljudi su mogli da mu se požale na probleme koji ih muče, a on se trudio da ih reši.
I Tito je imao veliko poverenje u Mošu Pijadea, jer je uvek „bio na liniji partije“, kaže Dimić.
„Smatrao ga je starim komunistom i čovekom kod koga nije prepoznavao neke ambicije za vlašću“.
Njegovo obrazovanje i poznavanje svetskih prilika činilo ga je delom intelektualne „elite koja je znala da usmeri, mogla i rečju ili pogledom da utiče na neke odluke“.
„Zato je Titu bilo stalo da Moša Pijade uvek bude tu, kao neko uporište“, navodi Dimić.
Kao jednog od arhitekata posleratnog socijalističkog sistema i važan deo Titovog unutrašnjeg kruga, opisuje ga i istoričar Stefan Gužvica.
Pijade je bio dve godine stariji od Tita i imao je duži partijski staž od njega – pridružio se Komunističkoj partiji već 1920, a član Centralnog komiteta već od 1921. godine.
„U to vreme Broz je bio relativno nepoznat povratnik iz Sovjetske Rusije, koji će postati donekle viđenija ličnost u radničkom pokretu tek četiri-pet godina kasnije“, ocenjuje Gužvica u pisanoj izjavi za BBC na srpskom.
Sefardska porodica
Moša Pijade je rođen kao najmlađe dete 4. januara 1890. u Beogradu u porodici sefardskih Jevreja.
Njegov deda došao je u Srbiju sa područja Bugarske, a otac Samuilo Pijade razvijao je porodični biznis – bio je bogati trgovac.
Zahvalnost tadašnjem srpskom knezu Milošu za pruženu slobodu trgovine pokazivala je kneževa slika u prirodnoj veličini na prednjem zidu radnje, odmah pored imena firme, piše Slobodan Nešović u bogato ilustrovanoj i dokumentovanoj knjizi „Moša Pijade i njegovo vreme“ objavljenoj 1968. godine.
Sefardi na Dorćolu već pet vekova
Sefardi su u Srbiju došli 1521. godine, odmah po turskom osvajanju grada.
Naselili su se duž Dunava, u turskom delu Beograda, Dorćolu (turski dortjol – četiri puta ili raskršće).
Ubrzo se pojavila jevrejska četvrt na takozvanoj Jaliji (od turcizma jali, obalni pojas pored reke).
Govorili su mešavinom španskog, hebrejskog i srpskog.
Za 14. rođendan – umesto šećerlema, Marksov „Kapital“
Deca su u porodici Pijade odmalena naučili, pored srpskog, i španski, ali i nemački, zahvaljujući dadilji Nemici.
Slikarstvu i umetnosti Mošu je učio najstariji brat David.
U gimnaziji je bio član literarne đačke grupe Nada u kojoj su stasavali, između ostalih, i Mihailo Petrović Alas, Jovan Skerlić i Petar Kočić.
Već u to vreme, zagreva se za socijalističke ideje.
Umesto šećerlema, „taj suvonjavi gimnazijalac“ za 14. rođendan častio je sebe požutelom knjigom Karl Marks kapital – kratak izvod Gabrijela Devilj, piše Nešović.
Na prvoj strani napisao je i posvetu – „Ovu knjigu poklanja Moša Pijade samom sebi na rođendan 22. 12. 1903. Beograd“.
(Zbog razlike u kalendarima postoji 13 dana odstupanja.)
Posle gimnazije upisuje umetničku školu, ali već 1906, odlazi u Minhen da studira slikarstvo.
Tamo se upoznaje sa novim evropskim pokretima, ali i zanosnim igračicama u kabareima.
Međutim, njegov otac je ubrzo bankrotirao, pa više nema novca za nastavak školovanja.
Iz Nemačke odlazi u Pariz na godinu dana, a zatim u Bretanju, gde usavršava slikanje pejzaža.
Novinarska karijera – počeci u tabloidu
Kada se 1910. vratio u Beograd, kičicu menja perom.
Počinje da piše za nekoliko listova o političkim zbivanjima, kao i kulturi i umetnosti.
Prvi posao je dobio u tabloidnom Malom žurnalu, kojem će kasnije, dovođenjem prijatelja i istomišljenika, podizati i tiraž i ugled.
„Bio je to list na glasu po tome što je donosio sve moguće intrige i spletke, ucenjivao ljude, pa je za takve ‘vesti’ imao i mrežu dopisnika po unutrašnjosti.
„Ti ‘dopisnici’ znali bi i satima da drežde sakriveni pored udovičkih kuća da bi videli ko će tim nesrećnim ženama doći u posetu, te da bi o tome javili svom listu vest, da bi ovaj od toga pravio skandaloznu hroniku“, pričao je Pijade kasnije u intervjuu za Borbu.
Zbog oštrih kritika, često je dobijao otkaze u redakcijama.
Novi posao 1913. pronalazi u Ohridu, gde radi kao nastavnik crtanja, ali i francuskog i nemačkog jezika.
Talenat je koristio i za ilustrovanje knjiga, posebno pri štampariji čuvenog beogradskog izdavača Gece Kona, a učio je grafički zanat.
Na početku Prvog svetskog rata 1914. prijavljuje se kao dobrovoljac, ali ga ne primaju u vojsku, navodi se u knjizi Znameniti Jevreji Srbije.
Sledeće godine vraća se u Beograd i nastavlja da piše za list Pravdu, do poslednjeg broja u septembru.
Firmopisac i konobar, nacionalista i marksista
Tokom rata je radio i kao kelner u Ćupriji i firmopisac u Valjevu, gde je njegov brat David predavao nemački u tamošnjoj gimnaziji.
Novinarsku karijeru nije počeo kao marksista, nego kao nacionalista, inspirisan idejama južnoslovenskog jedinstva (koje je tada uključivalo i Bugarsku) kao i balkanskog federalizma, piše istoričar Stefan Gužvica.
Pijade je pisao i za list Pijemont, blizak organizaciji „Ujedinjenje ili smrt“, poznatijoj kao Crna ruka.
„Kao i mnogi drugi crnorukci, poput Mustafe Golubića i Pavla Bastajića, razočaran politikom Karađorđevića i centralističkim ujedinjenjem pod okriljem srpske monarhije, okrenuo se komunizmu“, piše Gužvica u tekstu za Novi plamen.
Moša Pijade će, tako, postati član Komunističke partije Jugoslavije (KPJ) 1920, u 30. godini.
To je značaj detalj njegove biografske slagalice, ističe Gužvica, „s obzirom da je praktično čitava stara garda KPJ pobijena u Staljinovoj Velikoj čistki između 1936. i 1939. godine.“
„Pijade je bio među retkim članovima Titovog rukovodstva koji je imao dodira sa izvornim idejama lenjinizma početkom dvadesetih, pre trijumfa Staljina i njegove ideje ‘socijalizma'“, napominje istoričar.
Staljinizam, represivna ideologija koju je 1920-ih i 1930-ih godina u Sovjetskom savezu, sprovodio Staljin, smatra se odstupanjem od ideja marksističkog filozofa i predvodnika Oktobarske revolucije Vladimira Iliča Lenjina.
Po zabrani KPJ-a u Kraljevini Jugoslaviji, Pijade krajem 1922. godine priprema osnivanje Nezavisne radničke partije Jugoslavije.
On je uređivao i list ove partije Radnik, a kada su i njega vlasti zabranile, počeo je da izdaje Okovani radnik.
Kada je 1925. osuđen na 20 godina robije zbog političkih stavova i vođenja ilegalne štamparije u kojoj su se pripremali komunistički leci, reagovao je čak i tadašnji tabloidni i komunistima nenaklonjeni novinar Krsta Cicvarić.
On piše da je Moša Pijade „srpski Trocki“, i da njegova krivica ne zaslužuje ni kaznu od nekoliko meseci, piše Nešović.
Radnički univerzitet iza rešetaka
Odslužio je ukupno 14 godina – u zatvorima u Glavnjači, Lepoglavi, Topčideru i Sremskoj Mitrovici, kao i logoru u Bileći.
U Sremskoj Mitrovici je 1927. organizovao štrajk glađu u zatvoru kako bi komunisti dobili status političkih osuđenika i bolje uslove tamnovanja.
Marksov Kapital preveo je zajedno sa partijskim drugom Rodoljubom Čolakovićem.
Radio je pod brojnim pseudonimima, a možda je najpoznatiji onaj iz Drugog svetskog rata – čiča Janko.
U zatvorskoj ćeliji, osnovao je i radnički univerzitet na kom su se školovali komunisti.
Sistematično i pedagoški podučavao je osuđenike političkoj ekonomiji, filozofiji, istoriji, ali i novinarstvu.
Nastava je bila podeljena po predmetima i grupama, a postojali su i kraći kursevi za one koji ubrzo izlaze na slobodu.
Od robijaša stvarao je knjigoljupce, a nije podnosio „bubanje i učenje definicija“, beleži Nešović.
Preveo je i Komunistički manifest, Bedu filozofije i Kritiku političke ekonomije.
„Pijade je bio jedinstvena ličnost.
„Sećam se citata jednog od stražara u Lepoglavi koji kaže ‘možda neko kad dođe u zatvor (kod njega) nije komunista, ali kad odlazi iz zatvora svakako jeste'“, kaže istoričar Boban Nikitić za BBC.
Susret sa Titom
U hrvatskom zatvoru Lepoglava 1930. upoznaje osuđenika Josipa Broza u plavoj radničkoj bluzi.
„Najzad smo ga upoznali. Tu su nam dali pantalone koje su jedva dolazile do kolena, neke velike cipele, tako da smo izgledali kao prava čudovišta. Broz se smejao našem izgledu“, pisao je Pijade, citira Nešović.
Tokom godinu dana zajedničke robije nastaje prijateljstvo za ceo život.
„Tokom svih godina i posle rata, u odnosu Tita sa Mošom nije bilo oscilacija.
„Još tokom boravka u Lepoglavi vidi se koliko je Tito bio opčinjen Mošom, on mu je praktično bio učitelj marksizma i čvrsto verujem da se i posle stupanja na vlast držao Mošinog mišljenja“, navodi Nikitić.
Moša nije prestao sa slikanjem ni iza rešetaka.
U to vreme nastaju i neki od njegovih čuvenih autoportreta, a slikao je i Tita.
Policijska dojava i štuke nad Beogradom
Po izlasku na slobodu upoznaje udovicu i istaknutu članicu KPJ Lepu Nešić, sa kojom se venčava 1939.
Zajedno će biti i u partizanskim četama, pa i u mirnodopsko vreme, do kraja života.
Nacističko bombardovanje 6. aprila 1941. Pijade dočekuje u Beogradu.
Da će nemački avioni štuke zasuti bombama jugoslovensku prestonicu načuo je prethodne večeri u kafani od policajca i posle se često šalio da „treba i policiji nekad verovati“.
Već narednih dana, odlazi u Crnu Goru, gde učestvuje u organizaciji Trinaestojulskog ustanka.
Krajem te godine priključuje se Vrhovnom štabu.
Tada pedestogodišnjak, nije često bio na prvim linijama fronta, već su njegova zaduženja bila usmerena na ekonomiju i uspostavljanje partizanske vlasti na slobodnim teritorijama.
Ipak, bio je deo vrhuške koja je zajedno sa borbom protiv okupatora, vodila i revolucionarnu borbu – koja je podrazumevala i masovne likvidacije unutrašnjih neprijatelja.
Za to vreme, stradala je gotovo čitava njegova porodica – u logoru na beogradskom Sajmištu sestre Šelika i Micika i braća Josif i David, dok je treći brat Velizar streljan u Nišu.
Vest o tome zatiče ga na zavejanom Durmitoru 23. februara 1942. kada doživljava nervni slom, piše Nešović.
Ostale su žive samo dve bratanice – jedna u partizanima, jedna u Švajcarskoj.
Tanjug i AVNOJ
Bio je je jedan od glavnih organizatora prvog zasedanja Antifašističkog veća nove Jugoslavije u Bihaću 1942, ustanovljenog kao najviši organ vlasti.
Kao iskusni novinar, koji je redovno pratio i Radio Berlin i Radio Moskvu i znao koliko su mediji važni – sledeće godine je pokrenuo Tanjug – Telegrafsku Agenciju Nove Jugoslavije.
Članovi prve redakcije Tanjuga, osnovane u Jajcu 5. novembra 1943, neposredno pre drugog zasedanja AVNOJ-a, bili su istaknuti partizani i predratni novinari – Ivo Lola Ribar, Vladimir Velebit, Ivan i Vladislav Ribnikar.
Pijade je smatrao da „treba da se u prvim danima za vreme zasedanja i posle njega okrenemo inostranstvu kako bi (…) sve naše saveznike što brže obavestili o odlukama (…) za koje smo znali da moraju da udare temelje novoj Jugoslaviji“, prenosi Vreme.
Prvu vest o osnivanju agencije objavila je radio stanica pokreta otpora „Slobodna Jugoslavija“ sredinom novembra 1943. godine, pa i radio BBC.
Osnivanje agencije pokazuje da je postojala i partijska svest o značaju medija, navodi Dimić.
„Tanjug ima zadatak da u jednoj novoj istorijskoj situaciji plasira svetskim političarima osnovne stavove na kojima počiva taj novi jugoslovenski model buduće države.
„Sa rađanjem takve agencije, komunistička vlast uspeva da kroz svoje stavove proturi savete koji stižu od Kominiterne, a posle 1945, i Sovjetske države, i Tanjug je tu odigrao vrlo važnu ulogu“, napominje profesor Filozofskog fakulteta.
Pijade će i posle rata biti posvećen zakonodavstvu – bio je jedan od najvažnijih autora prvog Ustava nove Jugoslavije 1946.
Za novostvorenu državu predložio je sopstvenu pesmu za himnu, što nije usvojeno, ali jeste njegov crtež – kao idejno rešenje za grb, koji je, sa manjim izmenama, korišćen od 1944. do 1963.
Pijade je odigrao važnu ulogu i komunističkoj agrarnoj reformi, kada je ograničeno koliko zemlje se može imati.
Navodna saradnja sa ustašama
Godinama se u javnosti pominje dokument upitne autentičnosti, da je 1935. u zatvoru u Sremskoj Mitrovici Pijade potpisao sporazum o saradnji tada ilegalne ‘Komunističke stranke’ sa hrvatskim ustašama Mileta Budaka „čiji je cilj raspadanje jugoslovenske države i svega što je srpsko i pravoslavno“.
Ne samo da se Komunistička partija Jugoslavije nije zvala ‘stranka’ i da je ustaški pokret imao drugi naziv od navedenog u sporazumu, već postoje i istorijski podaci koji govore da je Budak baš u to vreme boravio u Italiji u kampovima za obuku, navodi Nikitić.
„Po svemu sudeći taj dokument, koji se često pojavljuje na društvenim mrežama, u stvari plagijat (kvislinške) vlade Milana Nedića.
„Moša Pijade je sigurno znao kako se stranka zove“, kaže on.
Iako se nije bavio konkretnim sporazumom, pa ne može da govori o autentičnosti, Ljubodrag Dimić kaže da KPJ sredinom tridesetih jeste potpisivala sporazume sa hrvatskim nacionalistima.
Njihov cilj je bio da Jugoslavija nestane sa karte Evrope.
„Moramo znati da su ti sporazumi iz nekog vremena kada ustaštvo nije pokazalo svoju prirodu u stvarnosti i delima.
„To su dva pokreta koja maglovito, sa svim razlikama koje u sebi nose, imaju zajednički cilj rušenje monarhije i države, a i prilika za Sovjete da varnica pokrene svetsku revoluciju – bilo im je tada svejedno hoće li to izvesti levica ili desnica“, navodi Dimić.
Posle 1935, kada se na Sedmom Kongresu Kominterne donese odluka da se svet deli na fašizam i antifašizam, nikakvog dodira suštinskih tog pokreta više nema, napominje.
„Od tad KPJ zagovara očuvanje Jugoslavije, svi uzimaju taj kurs i zadržavaju ga i 1941. i posle“, navodi Dimić.
Pijade je često pominjan u negativnom kontekstu zajedno sa Brozom, i kasnije.
Navodno, na prvom zasedanju AVNOJ-a Pijade je tražio da se ljudima pale kuće, da bi ostali bez ičega i došli u partizane.
„Kao izvor navodi se ‘Četnički arhiv’, a koliko je verovati da su četnici imali izaslanika na sednici AVNOJ-a – pre je to delo propagande“, ocenjuje Nikitić.
Narodni tribun
Pijade je do smrti je bio predsednik jugoslovenske Savezne skupštine, a učestvovao je i u brojnim diplomatskim i mirovnim misijama nove Jugoslavije.
„Jugoslovenski komunisti su bili očarani, te nastupe su opisivali da ‘teče med i mleko iz njegovih usta’.
„Govorili su da njihov istorijski učinak kad Moša Pijade izgovori ili napiše, to dobija sasvim novu dimenziju – on je uozbiljavao revoluciju, iskazujući smisao i suštinu“, ističe Dimić.
Kako je Moša Pijade jednostavno i prijemčivo govorio, tako je i pisao – čak i zakone.
Ne samo da je partizanskim daktilografima ispravljao zareze i jezičke i stilske greške, već se i kasnije protivio korišćenju stranih, nerazumljivih izraza i birokratskih reči.
Kada su drugovi iz Partije zaduženi za privredu pisali o „faktorima“ i „vezanoj trgovini“, ljutito im je poručio „frčite vi, ako smete, na vaše žene, a ne na narod“.
„Ne može se rečju zamagljivati, kriti sadržina. Narodu treba jasno reći šta je u pitanju“, citira ga Nešović.
Sahrana sa najvišim počastima
Na poslednju diplomatsku posetu Velikoj Britaniji ispraćen je uz osmehe i mahanje na železničkoj stanici.
Preminuo je iznenada od srčanog udara 15. marta 1957. u Parizu, na povratku kući.
Posebnim avionom JAT-a stiglo je telo na aerodrom u Batajnici.
Dok su posmrtni ostaci bili izloženi u Domu Savezne skupštine, počast mu je odalo 100.000 građana, prenela je televizija.
Kolona ljudi ga je ispratila do Kalemegdana, gde je sahranjen u grobnici narodnih heroja, zajedno sa Đurom Đakovićem, Ivom Lolom Ribarom i Ivanom Milutinovićem.
Od njega se govorom poslednji oprostio Tito.
Revolucija umesto kičice
Slikar Moša Pijade imao je veoma neujednačen umetnički put, piše Mirjam Rajner sa Fakulteta za jevrejske studije izreaelskog Bar Ilan univerziteta.
Imao je duge periode neaktivnosti i odvojenosti od aktuelnih umetničkih dešavanja i profesionalnog miljea, ocenjuje Rajner u knjizi Fragile Images: Jews and Art in Yugoslavia 1918-1945.
Umetnički nagon ne samo da se takmičio sa drugim interesovanjima, poput pisanja, prevođenja i novinarstva, već su mu i boravak u zatvoru, rat i politička karijera ostavili vremena za relativno mali opus, ocenjuje ona.
„Ipak, pomalo iznenađujuće, Pijade nikada nije prestao da vidi sebe kao umetnika“, piše Rajner u odeljku ‘Od Dorćola do Pariza i nazad, autoportreti Moše Pijade’.
Neka od njegovih najvrednijih dela nalaze se u Narodnom muzeju i Muzeju savremene umetnosti u Beogradu.
Jednim od najznačajnijih smatra se Autoportret sa japanskim lutkama iz 1916.
Jedinu samostalnu izložbu Pijade je imao je 1952. u posebno izgrađenom ateljeu na Senjaku, blizu kuće u kojoj je živeo.
Taj atelje je danas u sklopu Muzeja afričke umetnosti, izgrađenog 1977.
Kako je pisao u dnevniku, Pijade je tad želeo da se vrati slikarstvu i „radi kao opsednut“, kaže kustoskinja Ana Knežević.
„Pomalo je u čudu – kaže ‘čak i ja sam slikar’ i to na italijanskom.
„Dodaje ‘mnogi bi se iznenadili kad bi znali da je to moj osnovni poziv'“, priča Knežević.
Izložba zatvorenog tipa sa odabranim zvanicama, među kojima je bio i Tito, trebalo je da mu bude podstrek za dalji rad, dodaje ona.
Bila je postavljena u današnjoj Maloj sali Muzeja afričke umetnosti, gde se čuvaju originalni kamin i klupa iz ateljea.
Značaj umetnosti Moše Pijade ogleda se pre svega u njenom dokumentarnom karakteru, ocenjuje ova istoričarka umetnosti.
Njegovo dinamično životno iskustvo nesumnjivo je odredilo i izgled njegovih platna.
„Značaj njegovog slikarstva je u toj simbiozi umetnika i revolucionara, što je više od samih slika“, ističe Knežević.
Šta možemo da naučimo od Moše Pijadea?
Boban Nikitić je pisao master rad – Platno, pero, pištolj, pečat i petokraka u biografiji Moše Pijade.
Tih pet reči na slovo P – simbolizuju najvažnije delove mozaika ličnosti ovog narodnog heroja.
„Pijade je simbol velikog idealizma i neprestane borbe.
„„Iskreno je verovao u stvaranje novog i boljeg sveta i pravednog društva“, kaže Nikitić.
Autor: Nataša Anđelković
Sporazum ustaša i komunista iz 1935 godine Svesni teškoće u borbi, bez obzira na podvojenost u pоgledu na društveni poredak, vođstvo hrvatskog narodnog ustaškog pokreta i vođstvo jugoslovsnske komunističke stranke u Kraljevini Jugoslaviji,
+++
ovlašćeno i sporazumno sa svima prvacima legalnih i ilegalnih formacija sklapa sledeći
SPORAZUM
1) Vođstvo hrvatskog narodnog oslobodilačkog ustaškog pokreta s jedne strane i vođstvo komunističke stranke s drugs strane svesni su težine svoga položaja koji dolazi od zajedničkog neprijatelja, svake jugoslovenske vlade i srpskog naroda kao nosioca srpske hegemonije (nadmoćnost) i podržavaoca svakog režima koji sputava, smeta i tupi nade:
a) kod hrvatskog naroda da će ikada doći čas oslobođenja ispod srpskog jarma,
b) kod komunističkih masa da traže saveznike u rušenju postojećeg stanja, ma kakve poglede taj saveznik imao na poredak i formu države po postignutom uspehu.
2) Vođstvo jugoslovenske komunističke stranke svijesne svoje uloge, priznaje da do komuniziranja Balkanskog poluostrva ne može doći dok se ne slomi kičma srpstvu i pravoslavlju, jer je poznato da su to dva faktora koja su omela prodiranju Osmanlija na Zapad i komunizma i Austrije na Istok. Sporazumni su da uništavanjem svega što je srpsko i pravoslavno utire se teren za komuniziranje Jugoslavije i Balkanskog poluostrava.
Vođstvo hrvatskog oslobodilačkog ustaškog pokreta predoseća da bi bez promene postojećeg stanja hrvatski narod podlegao jugoslovenskoj lukavosti i srpskoj hegemoniji i nudi saradnju svima porobljenima Jugoslavije i komunističkoj stranci posebno, da ubrzaju tok događaja sredstvima i načinima prema uputima svoga vođstva.
3) Vođstvo hrvatskog ustaškog pokreta obavezuje se da će sve štrajkaške demonstracije, manifestacije i sve razne izgrede koje izvode komunističke formacije potpomagati i u njima učestvovati. Vođstvo komuniegičke partije smatrajući hrvatski ustaški pokret jakim činiocem i pomagačem urušеnju postojećeg stanja, obećanje svaki podržak i potporu u ostvarivanju ustaških ideala.
Vođstvo i jedne i druge strane obavezuje se da će izbegavati, sve svađe i zadevice između jednih i drugih; u napisima, ličnom razgovoru i itd…, a u slučajevima demonstracija, revolucija i ratova, jedne druge bez prigovora pomagati, naročito uništavanjem svega što je srpsko i pravoslavno, kao što je istaknuto u tačci dva ovog sporazuma.
4) U slučaju lokalnih nesporazuma dužnost je lokalnog vođstva ustaškog pokreta i komunistrpke stranke da sve sukobe odnah likvidiraju, a svaka formacija o tome svoje starije jedinice obavjestnti. Neskladnost načelne naravi rešava vođstvo hrvatskog ustaškog pokreta i vođstvo jugoslovenske komunističke partije.
CILJ
Jugoslovenska komunnstička stranka kojoj je Zakon o zaštiti države od 1922. god., onemogućena akcija slobodnog kretanja i rada sa jedne, i vođstvo hrvatskog oslobodilačkog pokreta s druge strane, primaju na sebe zajednički i sporazumo DUŽNOST zajedničke borbe i međusobnog pomaganja u svakom slučaju potrebe do postignutog cilja: raspadanja jugoslovenske države i uništavanje svega što je srpsko i pravoslavno.
Sremska Mitrovica, juni-lipanj 1935. godine
Za komunistnčku stranku
Moša Pijade, s.r.
Za ustaški oslobod. hrv. pokret
Dr. Mile Budak, s.r. advokat
Original se nalazi: Vojno istorijski institut JNA, arhiva neprijateljskih jedinica Br. reg. 3/2; Kutija-116/1638
+++
Referat Milana Banića, Beograd, 17. decembar 1943.
Dana 4. decembra ove godine radio London doneo je vest da je Vrhovni zakonodavni odbor partizanske vojske u Jugoslaviji, na svojoj konferenciji, obrazovao Komitet za nacionalno oslobođenje, zapravo novu partizansku vladu.
O ovom događaju mnogo je govoreno i pisano, te bi ponavljanje bilo suvišno.
Ovde će se izneti ono o čemu niko do sada nije ni pisao ni govorio, pozadinu cele ove po srpski narod tragične igre, koju vode naši susedi iz Nezavisne Države Hrvatske.
Ograđujući se unapred činjenicom da je po ovom politički vrlo smišljeno, vešto i obazrivo vođenom poslu teško pružiti konkretne i sigurne dokaze, izneće se onoliko koliko to dozvoljava logično vezivanje pojava i zapažanja.
Od svog postanka hrvatska država sa svojim režimom vodi u istoriji besprimernu politiku mržnje i zločina prema srpskom elementu. Nijedan narod nikada nije u borbu sa drugim narodom uneo toliko brutalnosti kao vođe današnje Hrvatske. I ne samo današnji vlastodršci Nezavisne Države Hrvatske, već ima mnogo činjenica da u ovom nagonu uništavanja Srpstva postoji nešto opšte i duhovno, što obuhvata hrvatski narod kao celinu.
Prva etapa ove akcije uništavanja, kao što je poznato, izvršena je uglavnom tokom 1941. i 1942. godine, a završena kapitulacijom Italije, koja je iz svojih imperijalističkih ciljeva, zajedno sa katoličkom crkvom, pomagala i raspirivala delo uništavanja. Rezultat je porazan za Srbe. Stotine hiljada pobijenih Srba sa područja Nezavisne Države Hrvatske kruna je ovog rušilačkog hrvatskog besa.
Napuštanjem hrvatskog područja od strane Italijana, a zahvaljujući nemačkoj intervenciji, izgledalo je da će se odnosi ublažiti, a prilike poboljšati. Međutim, nagon je ostao i dalje, samo mu se dao lepši i lukaviji izraz. Upotrebljeno je jedno drugo sredstvo i put, ovom prilikom sa dva cilja.
Prvi cilj, nastaviti sa biološkim istrebljivanjem Srpstva i pravoslavlja, i to što većim proširenjem područja dejstva, po mogućnosti izvan hrvatskih političkih granica, i prenošenjem akcije na samu matičnu srpsku teritoriju. Drugi cilj, vrlo lukav, najbrižljivije i vešto skriven, sastoji se u tome, da se iz cele ove igre izvuče politička korist za finale, da se osigura most preko koga će se moći u slučaju potrebe odstupiti.
Sredstvo za ostvarenje ovoga cilja, iako na prvi mah izgleda paradoksalno, ustaški režim našao je danas u komunističkoj oružanoj akciji vođenoj od Hrvata Josipa Broza Tita, i njegovim najbližim saradnicima u privremenoj vladi „oslobođene teritorije”, Hrvatima dr Ivanu Ribaru, Antunu Augustinčiću, dr Josifu Smodlaki, Sulejmanu Filipoviću, Franji Frolu i Božidaru Magovecu.
Ovakva politika ustaških vlastodržaca porazna je na prvom mestu za nas Srbe, i to kako za ono malo srpskog življa koje je preživelo pokolje, tako i za samo područje Srbije. Štetna je i po nemačke vojne i političke interese, jer celokupna partizansko-komunistička akcija čiji je epicentar u Hrvatskoj, pored toga što apsorbuje veliki deo snaga nemačke vojne sile, onemogućuje istovremeno i sređivanje i političkih a samim tim i privrednih prilika na celom Balkanskom poluostrvu.
Polazeći sa ovog stanovišta naša je dužnost da skinemo veo sa ovog ustaškog, odnosno hrvatskog političkog manevra, a ne možemo li to da bar ukažemo nemačkim faktorima na pojave koje potvrđuju ova zapažanja, a koja se mogu konkretno rezimirati u ovome:
1. Poznato je da je komunistička kako propagandna tako i oružano-revolucionarna akcija vrlo elastična, i da se prema Lenjinovom učenju nikada ne sme držati krutih šablona, već treba da uvek oportunistički iskorišćava svaku datu situaciju hvatajući „aktuelnu kariku revolucionarnog lanca”. Paktiranje i saradnja sa svim elementima koji mogu pripomoći da se dođe do cilja, ne samo da su dozvoljeni po komunističkim doktrinama, već je to zapovest komunističke prakse.
Poznata je još od pre rata na našem jugoslovenskom području saradnja između KPJ i tolikih mnogih iredentističkih pokreta, među kojima samo da spomenemo VMRO, crnogorske federaliste, hrvatski frankovački pokret, pa i same slovenačke klerikalce. Da bi ova saradnja na rušenju postojećeg oblika države bila što tešnja i uspešnija, KPJ osnovala je čak i posebne KP za Makedoniju, Crnu Goru, Hrvatsku i Sloveniju. Teorijski, duhovni i politički jaz koji je postojao između Komunističke partije i ovih pokreta ništa nije sprečavao KP da verna učenju Lenjinizma u ovoj saradnji „hvata aktuelnu kariku”.
Zašto da Komunistička partija i sada ne postupa po istom načelu oportunizma nalazeći u ustaškom pokretu odnosno režimu dobrog saradnika i pomagača u borbi protiv Srpstva i pravoslavlja. Komunističko gledište ovde je jasno. Iskoristiti pogodnu situaciju, a posle se oboriti i na samog saveznika, po načelu „ko koga”.
2. Srbin sa svojom narodnom crkvom, koja je vezana za svoj nacionalni prostor, po svojoj duhovnoj strukturi odan rodnoj grudi i neprijatelj svakog internacionalizma, zapreka je, i to vrlo jaka i ozbiljna, boljševiziranju Balkana. Pokušaji Komunističke partije da od Srbije stvore bazu svog revolucionarnog delovanja na Balkanu propali su 1941. godine, a i poslednji pokušaji koncem ove godine lome se o ujedinjeni nacionalni otpor Srba, u kome učestvuje skoro ceo srpski narod. Prema tome, geslo komunista mora biti uništiti Srbe i pravoslavlje. Program ustaškog režima je isti. Ako se tome doda politika katoličke crkve i njena misionarska penetracija na balkanski prostor, za koju ima dosta dokaza da već godinama vodi borbu protiv pravoslavlja, onda je istovetnost programa sva ova tri partnera ukoliko se odnosi na istrebljenje srpskog elementa još očiglednija.
3. Ustaški režim vodeći ovakvu politiku ne odstupa ni za dlaku od svoje osnovne političke linije izražene u težnji biološkog uništavanja Srpstva i pravoslavlja.
Ovome treba dodati još jedan, koliko nečastan i nedostojan toliko i opasan momenat, a koji je svojstven hrvatskom mentalitetu. Imati Josipa broza, Hrvata katolika, makar i po nuždi za saradnika, znači osigurati sebi budućnost za slučaj pobede saveznika. Poglavnik je tu za sada, a Josip Broz za svaki slučaj. Ovakva politika i njen uspeh garantovani su i činjenicom da uz Tita sede i hrvatski politički korifeji dr Ivan Ribar, dr Josif Smodlaka (bivši poslanik kod Vatikana), Sulejman Filipović, ustaški pukovnik, kome njegovo komunističko uverenje da je uistinu iz ideoloških pobuda pristupio Titovom štabu ne bi moglo dozvoliti strahoviti pokolj srpskih žena i dece u Bosni, te Franjo Frol, dugogodišnji saradnik i istomišljenik dr Vlatka Mačeka i bivši predstojnik pri Banskoj vlasti u Zagrebu. Ovo nekoliko Hrvata, članova Titove vlade, dopušta verovanje da se šareno hrvatsko društvo okupilo „u vladi oslobođene teritorije” sa posebnim političkim ciljevima, iza kojih stoji i poglavnik i cela Hrvatska zajedno sa dr Vlatkom Mačekom.
4. Ako se makar i jednim delom prime ove pretpostavke, zar se samo po sebi ne nameće uverenje da ceo komunističko-partizanski pokret na jugoslovenskoj teritoriji moralno i materijalno pomaže zvanični Zagreb. Već dve godine u hrvatskoj državi vršljaju Titove bande i sve do sadašnje kaznene ekspedicije nisu uspeli da ih unište. U Srbiji, gde je komunistički plamen najpre buknuo, i to u razrovanoj i okupiranoj Srbiji, partizanska akcija uništena je za nekoliko meseci, a ugnezdila se na teritoriji suverene zemlje, koja raspolaže regularnom vojskom, tamo se širi, organizuje i jača, preteći da ponovo zahvati Srbiju, a preko nje da se proširi i na ceo Balkan.
Postoje, naime, obaveštenja da se sprema seoba Titovog glavnog štaba na planinu Pasjaču (okrug leskovački), odakle bi se na domaku bugarske granice rukovodilo partizanskom balkanskom akcijom narednog proleća.
5. Ustaško komunistička saradnja, čije perspektive sada zapažam, nije nova pojava. Poznato je da ovo prijateljstvo datira još iz bivše Jugoslavije, i da je na bazi borbe protiv Srpstva, pravoslavlja i„srpske hegemonije” dobila svoj realan izražaj u protokolu sporazuma između vođstva hrvatske ustaške organizacije i vođstva Komunističke partije Jugoslavije. Sporazum je zaključen u Kaznenom zavodu u Sremskoj Mitrovici, a potpisan od strane Moše Pijade i dr Mile Budaka. Njegova ideološka osnova sažeta je u članu 2 i 3 koji glase:
2) Vođstvo jugoslovenske komunističke partije, svesno svoje uloge, priznaje da se Balkansko poluostrvo neće tako dugo moći komunizirati, dok se srpstvu i pravoslavnoj crkvi ne slomi kičma, pošto je poznato da su upravo ova dva faktora uvek sprečavala kako prodiranje Osmanlija na zapad tako i Austrije i komunizma prema istoku. Radi toga, ovo vođstvo složno je u tome da pripremi zajednički teren za komuniziranje Jugoslavije i Balkanskog poluostrva i za uništenje svega onoga što je srpsko i pravoslavne vere.
Vođstvo hrvatske ustaške organizacije predoseća, da će u slučaju da ne nastupi brza promena, hrvatski narod podleći jugoslovenskoj podlosti i srpskoj hegemoniji, te nudi svoju saradnju svim podjarmljenim narodima Kraljevine Jugoslavije, a pogotovo komunističkoj partiji, kako bi se ubrzao tok događaja, svim sredstvima, a prema uputama ovoga vođstva.
3) Vođstvo hrvatske ustaške organizacije obavezuje se da će potpomagati i učestvovati u svim materijalnim izdacima, demonstracijama, manifestacijama i raznim štrajkovnim akcijama, koje provode komunističke formacije.
Vođstvo komunističke partije smatra hrvatsku ustašku organizaciju kao važnog faktora i kao pomagača u uništenju postojećeg stanja, j u postizanju ustaških ideala obećava svaku svoju pomoć.
Vođstvo ovih partija obavezuje se da će između sebe izbegavati sve nesuglasice i raspre, na primer: putem javnih proglasa, privatnih razgovora itd,i te da će se obostrano bezuslovno potpomagati u slučajevima demonstracija, revolucije ili rata, a osobito što se tiče uništenja svega onoga što je srpsko ili pravoslavno, kao što je to naglašeno u tački 2 ovoga sporazuma.
Dakle, upravo ono što je u ovom referatu napred detaljnije izloženo i obrazloženo.
6. Iz oblika dosadašnjih partijskih akcija na teritoriji hrvatske države, vidi se da mahom stradavaju srpska naselja i da se uništava srpski živalj, a da je oštrica na prvom mestu uperena protiv srpskog sveštenstva. Slučaj postupka „partizanske oslobodilačke vojske” u Šibeniku eklatantan je i ubedljiv. I u samim partizansko-komunističkim redovima ubijaju se i uništavaju Srbi, a vodeća mesta poverena su Hrvatima. I ove činjenice ukazuju na ustaški duh u ovim redovima i ostvarivanje ustaškog programa preko Titovih bandi.
Kao što se iz prednjih izlaganja vidi, iza cele ove tajanstvene igre krije se nevidljivi režiser, koji glumu vešto režira, a na štetu Srpstva. Ovo raskrinkati, ili bar ukazati na ove perfidne mehanizme ustaškog režima, hrvatskih političara i katoličke crkve naša je dužnost. Ovaj referat prilog je i pomoć na putu ispunjenja ove dužnosti.
Prilaže se prepis komunističko-ustaškog sporazuma.
Beograd, 17. XII 1943.
(Arhiv VII, Nedićeva građa, K.1A, F.1, D.9-9a) dvm Bojan Marić-sve ovo je poznata stvar, al pitam se kad ce na nivou drzave da se obznani i objasni narodu da su ustase i komunisti ustvari jedno te isto?