Aranđelovdan je u istoriju grada na Vrbasu utkan zlatnim slovima.
Toga dana 1918. godine bataljon 13. puka Timočke divizije „Hajduk Veljko” pod komandom majora Dragoljuba Bajalovića i kapetana Todora Ilića, umarširao je u Banjaluku.
Ljudi su ovde živeli skoro 400 godina pod osmanskom, a onda 40 godina pod austrougarskom okupacijom.
Hiljade građana došlo je na železničku stanicu i zasulo cvećem junake i oslobodioce.
Po prvi put na mnogim kućama u Banjaluci tada su se zavijorile srpske zastave a izloge su krasile slike kralja Petra I Oslobodioca.
Jedna Banjalučanaka je u tom trenutku iz kecelje izvadila komad hleba i sira, dodala majoru Bajaloviću i kazala:„Hvala vam majore, konačno smo ustali iz mrtvih.”
Nakon probijanja Solunskog fronta, nošen na krilima predstojeće pobede, major Bajalović se 1. novembra našao u do temelja razrušenom Beogradu.
Samo nakratko, tu je svratio da zagrli svoju porodicu jer su ga vojnička dužnost, a i čast, vodile ka Banjaluci.Šestog dana novembra 1918. godine srpski vojnici marširali su obalama Miljacke i oslobodili Sarajevo. Srpska vojska je nakon proboja Solunskog fronta za 45 dana prešla preko 500 km i oslobodila i Banjaluku. Aranđelovdan te ‘918. godine ozvaničio je herojsku pobedu Srpske vojske u Prvom svetskom ratu.
Mesta istinskom slavlju nije bilo zbog silnih ljudskih i materijalnih gubitaka koje je pretrpio srpski narod. Sveštenik i vođa Narodnog veća, Nikola Kostić, odmah je proglasio prisjedinjenje Banjaluke sa Kraljevinom Srbijom. Nije čekao šta će odlučiti vlade u Sarajevu i Zagrebu. Zatim je 1. decembra 1918. godine osvanuo dan ujedinjenja, Kraljevina SHS.
Verovalo se da je tog dana ostvaren ratni cilj Srbije, međutim, odmah je bio vidljiv put kojim ide ta nesretna država. Major Bajalović je za oslobođenje Banjaluke odlikovan Karađorđevom zvezdom sa mačevima IV stepena i postao je njen počasni građanin, umro je u Beogradu 5. maja 1949. godine. Kapetan Todor Ilić odlikovan je Ordenom belog orla sa mačevima V stepena, umro je u Beogradu 22. jula 1937. godine.
Posle Prvog svetskog rata, ove teritorije BiH bile su među najzaostalijim krajevima jugoslovenske monarhije. Izuzetak su predstavljala velika urbana središta i bogata oblast Posavine. Banjaluka je bila cestovno poveza s Jajcem, ali se transport tereta još uvek odvijao rečnim putem. Ponajviše drvo, spuštalo se niz kanjon Vrbasa do banjalučkih pilana na splavovima koje su Turci nazvali „Džemije.” Godine 1929. kralj Aleksandar za prvog bana Vrbaske banovine postavlja generala u penziji Svetislava Tisu Milosavljevića.
On na Mitrovdan iste godine vozom iz Beograda stiže u Banjaluku na železničku stanicu, koja se tada nalazila na mestu današnjeg Muzeja savremene umetnosti, odakle se kočijama dovozi do hotela „Balkan.”
Čim je sneg okopnio, a sa skromnim budžetom od 45 miliona dinara, ban Milosavljević je zasukao rukave i krenuo sa građevinskim poduhvatima kakvi u gradu na Vrbasu nisu zapamćeni. Započeo je zidanje 7 palata u današnjoj Aleji Svetog Save i kod glavne banjalučke pošte. Uporedo se gradio hotel „Palas” i modernizovao hotel „Bosna.” Uređivao se gradski park i otkrio spomenik Petru Kočiću Izgrađen je Sokolski dom i Higijenski zavod.
Izgrađena je Banska palata, današnja zgrada Administrativne službe grada. Nikla je i zgrada Direkcije šuma, današnja Ekonomska škola.
Ovde će tokom borbe za Citadelu septembra ’44. godine biti zarobljen komandant 69. divizije general fon Devic, što je bio prvi slučaj zarobljavanja nemačkog generala na jugoslovenskom ratištu. Ban Milosavljević bezbroj puta odlazi kod kralja u Beograd, moleći ga za svaki dinar više nego što je budžetom za tu godinu predviđeno.
U povratku sa jednog takvog putovanja, ban lično insistira i pomaže da se završi Hram Svete Trojice. Kreće se sa izgradnjom Doma kralja Petra I Oslobodioca, gde se danas nalazi Narodno pozorište Republike Srpske. Upravo je ban Milosavljević omogućio da se donese akt o osnivanju pozorišta u Banjaluci i da se otvori Etnografski muzej. Prvi upravnik Muzeja bio je veliki slikar Špiro Bocarić, koji je muzeju podario 57 vlastitih slika. Bilo bi ih i više ali je 19. jula 1941. godine bačen u bezdan Šaranove jame.
Ban Milosavljević urgira da pri službenom listu banovine počne da izlazi i kulturno književna revija „Književna Krajina.” Uveliko se asfaltiraju gradske ulice na čelu sa centralnom ulicom, danas ulica kralja Petra I Karađorđevića. Grade se banovinski putevi, 5 puteva izgrađeno je preko čitave teritorije Vrbaske banovine. Do tada na teritoriji banovine nije postojao autobuski saobraćaj, nakon čega je uspostavljeno 13 autobuskih linija koje su povezivale celu banovinu. Sa izgradnjom puteva niču i 423 savremena mosta. Putevi pokreću i škole, te ih je u banovini sagrađeno 245. Osniva se industrijska komora i niče 129 novih fabrika.
Uređuje se 137 „uzornih gazdinstava” i organizuje 170 poljoprivrednih kurseva. Modernizuje se banja Slatina i prave paviljoni sa 250 ležaja.
Vrbaska banovina je u svom sastavu tada imala 20 srezova i 177 opština, među kojima 30 gradskih i 147 seoskih a u njima je živelo milion stanovnika. Ban Milosavljević je sve ovo nabrojano sagradio za 1 svoj petogodišnji mandat. Na mestu hotela „Balkan” u kome je dočekan, izgrađen je Banski dvor.Sa tog mesta će Ante Pavelić 1942. godine radio vezom komandovati zatiranjem naroda na Kozari. U to vreme iz koncertne dvorane Banskog dvora nije dopirao zvuk klavira već rzanje konja, dvorana je pretvorena u skladište za žito i konjušnicu. Banski dvor je bio rezidencija potpredsedništva vlade NDH-a sa Osmanom Kulenovićem na čelu. Banjaluka se spremala da postane glavni grad NDH-a a zdanja koja je podigao ban Milosavljević, pretvorena su u sedišta fašističke okupacione vlasti i njih su ustaška znamenja „krasila” pune 4 godine. Prvi ban Vrbaske banovine napustio je Banjaluku večernjim vozom 22. aprila 1934. godine i otišao za Beograd, na mesto ministra saobraćaja u Kraljevskoj vladi.
Lokalne vlasti su planirale da mu organizuju svečani ispraćaj ali je on to odbio, a novac koji je bio predviđen za poklone, podelio je u humanitarne svrhe. Prilikom njegovog odlaska se ipak, spontano skupilo nekoliko hiljada Banjalučana, koji su njegove kočije pratili od Banskog dvora praveći počasni špalir. O ovom veličanstvenom rastanku koji je propraćen suzama, pisale su sve tadašnje novine u regionu. Tisa će svoju Banjaluku posetiti još samo jednom, opet na veliki svetac, Spasovdan 1939. godine, kada je došao na osveštenje Crkve Svete Trojice i postao njen kum…
Piše: Deki RS
