Crkveni raskol u Makedoniji čije su seme posejali komunistički vlastodršci posle Drugog svetskog rata, dobro ga zalivali 1958. i činili sve da iznikne 1967. godine, opterećuje, odnose između naroda i država na Balkanu. „Makedonska Pravoslavna Crkva“ koja nije u liturgijskom i svetotajinskom opštenju ni sa jednom pravoslavnom crkvom u svetu, preko svojih zvaničnih vrhovnika ističe uvek nekakvo drevno istorijsko nasleđe.
Floskule o tome da je ona naslednica starijih crkvenih organizacija koje su postojale na pomenutom prostoru, kao što bi bile Justinijana Prima ili Ohridska Arhiepiskopija, izbacuju se u javnost kako bi se skrenula pažnja sa činjenica da je čitav prostor današnje Republike Makedonije (koju Srbi nikada neće pežorativno nazivati nametnutim prefiksom Severna), u kanonsklo-pravnom smislu duhovni prostor Srpske Pravoslavne Crkve. Srpska crkva je zapravo „Crkva Majka“ odakle savremeni episkopi u raskolu na čelu sa mitropolitom Stefanom Veljanovskim vuku svoje prejemstvo i mogućnost za izmirenje sa crkvenom zajednicom. Ohridska arhiepiskopija, autonomna crkvena organizacija na prostoru Makedonije, koju vozglavljuje mitropolit skopski i arhiepiskop ohridski Jovan Vraniškovski, zbog izmirenja sa Srpskom Pravoslavnom Crkvom, i dalje trpi neopisive političke pritiske i funkcioniše u pravim katakombnim uslovima. Arhiepiskop Jovan je živi ispovednik Pravoslavlja i proveo je nekoliko godina nevin po zatvorima, osuđivan od različitih makedonskih režima.
I dok sa najvišeg nivoa traju pritisci bugarskih političara, dobro razrađenom diplomatskom strategijom, kočenjem pristupanja nekada najjužnije federalne jedinice Socijalističke Jugoslavije Evropskoj Uniji, dotle na crkvenom polju, neki savremeni Makedonci, upiru svoje nade u Carigradski patrijaršijski tron, potpomognuti sve prisutnijim i otvorenijim američkim diplomatama i ekspertima. Određene pragmatične paralele, nakon pisama makedonskog predsednika Stevana Pendarovskog, carigradskom patrijarhu Vartolomeju mogu se povući sa Ukrajinom, gde on traži priznavanje raskolničke jerarhije i autokefaliju poput one koja je okupila raskolničke frakcije na zahtev Kijeva 2018. godine i izazvala smutnju, nepoverenje i, na kraju krajeva, veliki raskol u pravoslavnoj vaseljeni. Dok Bugari sve više pritiskaju Makedonce da im je jezik samo zapadna varijanta jedne lingvističke „bugarštine“, a poimanje sopstvene nacionalne istorije opterećeno „srbo-komunističkom propagandom“ posle 1945. godine, dotle makedonski raskolnici sve više na terenu vojuju, a taj rat je davno započet, protiv srpskih obeležja u kulturnom nasleđu crkvenog porekla, a naročito prema arhitektonsko-umetničkim spomenicima u Makedoniji.
Uništavanje srpskog kulturnog nasleđa u Makedoniji – istorija i sadašnjost
O skandalu koji se nedavno desio u srednjovekovnom manastiru Osogovo, kod Krive Palanke, u severoistočnoj Makedoniji blizu granice sa Bugarskom, izvestila je pre dva dana Građansko udruženje „Spona“, Kulturno-informativni centar Srba u Makedoniji. U njihovom apelu je dokumentovano da su sveti likovi Sv. Kralja Milutina, Sv. Stefana Dečanskog, Sv. Nikodima, arhiepiskopa srpskog i Sv. kralja Stefana Prvovenčanog, kao i drugih oslikanih svetitelja, preimenovani, dodavanjem neveštih natpisa: „Sv. Car Vladimir Kijevski“, „Sv. Car Jovan Milostivi“, „Sv. Car Konstantin Veliki“, „Sv. Nićifor Foka“, „Sv. Konstantin Kavasila, Arhiepiskop ohridski“ i „Sv. Car Justinijan Prvi“.
U Apelu Spone je rečeno da je taj sloj freskopisa u Osogovu, dar lokalnog stanovništva, „u tri navrata (1885–1887, 1932–1933 i 1943–1945) izradio čuveni freskopisac Dimitrija Andonov „Popradiški“ (1859-1954), prvi makedonski svetovni (laički) slikar“, a, „pre njega (1884) bili su angažovani freskopisci, Miron Iliev, Avram Dičov (sin Dimitrija Krstevića) i Grigorie Petrović iz rekanskog sela Tresonča“. Menjanje natpisa uz uništavanje plave pozadine, upotrebu nevešte i nervozne „kaligrafije“, predstavlja skrnavljenje fresaka, odnosno: „izvorni umetnički rad velikog slikara Dimitrija Andonova“, zaista je „oskrnavljen i kompromitovan“. ( http://srbi.org.mk/apel-da-se-oskrnavljene-freske-u-manastiru-sv-joakima-osogovskog-kod-krive-palanke-vrate-u-prvobitno-stanje/?fbclid=IwAR3M3IVFhuPBcPRBBuiRciojRi6WtTH9oXey0ORBR4xK7_b72-DmMWdGaIE ).
Da bi se neke stvari bolje razumele treba samo malo otići u prošlost. Prvo uništavanje drevnih fresaka u Makedoniji, a koje je bilo motivisano nacionalističkim i etnofiletističkim razlozima izvršili su agitatori Bugarske egzarhije krajem XIX veka. Reč je o raskolničkoj crkvenoj strukturi koja je u nekim makedonskim krajevima bila loše primana od lokalnog stanovništva pošto je, dobrim delom, dovodila episkope, sveštenike i učitelje sa strane. Ruski istoričar umetnosti i vizantolog Nikodim Pavlovič Kondakov (1844 –1925) istraživao je bogato nasleđe srednjovekovnog graditeljstva u Makedoniji opisavši svoja zapažanja u knjizi Makedoniя – arheologičeskoe putešestvie, N. P. Kondakova, Sankt-Peterburgъ 1909, na stranama 183-184, gde je opisao slučaj skrnavljenja srpskih fresaka u manastiru Sv. Dimitrija u selu Sušica kod Skoplja.
Taj manastir, poznatiji kao Markov, jeste zadužbina kralja Vukašina Mrnjavčevića (1366–1371) i njegovih sinova Marka, Andrijaša, Ivaniša i Dmitra. Zabeleženo je da je kaluđer-egzarhista skoro mesec dana potpaljivao peć tako što je ložio stare srpske rukopise i dokumentarne listine. Na ovome se nije zaustavio nego je masnom farbom prekrečio sve freske koje izobražavaju srpske srednjovekovne vladare, tj. kralja Vukašina i sina mu Marka, u epici opevanog srpskog junaka Kraljevića, cara Uroša i druge.
Na mesto starog živopisa postavio je njegovom rukom izrađene „fantastične i beznačajne slike ptica i zmajeva“. Ovaj varvarski čin uništavanja srpske kulture od strane „Dionisija, zografa Blgarina“, ruski naučnik, ocenio je na sledeći način: da je freska ktitora ovog manastira „uništena kao spomenik srpskoga gospodarstva u ovim krajevima, u ime bugarskog patriotizma“, tj. taj vandalizam izvršen je „iz mržnje bugarskog sveštenstva prema ostacima stare srpske kulture“.
Manastir Osogovo (Sarandapor) „odmah iza Studenice, Mileševe i Dečana“
Manastir Sv. Joakima Osogovskog posvećen je svetitelju iz XI veka koga su vladari iz srpske dinastije Nemanjića naročito poštovali i koji su u svojoj državi njegov kult jačali posebnom ljubavlju. Ovaj manastir je posetio, pred bitku na Velbuždu srpski kralj Stefan Dečanski 1330. godine, pomolivši se iskreno za pobedu nad neprijatetljima. Tu je činio „velike zavete“: „Takođe, i ka svetome ocu Joakimu, koji je u Sarandaporu, molio se je, došavši ka grobu njegova tela, i sa svom vlastelom srpske zemlje za pomoć mu, sa suzama je činio veliko obećanje ka ovom prepodobnim i blaženom ocu“.
Manastir Sv. Prepodobnog oca Joakima Osogovskog poznat pod imenom i Sarandaporski manastir je obnovio srpski kralj Milutin (1282 –1322). U hroničarskoj srpskoj istoriografiji, a primer je Karlovački rodoslov stoji zapisano da je kralj Milutin podigao: „Sarandapor svetomu ocu Joakimu, Pšinjski, svetomu ocu Prohoru“.
Brojni manastiri Pećke patrijaršije su u drugoj polovini XVI veka slali svoja poslanstva u Rusiju u potrazi za materijalnom potporom od ruske crkve i države. Kratovski mitropolit Visarion je 1585. godine u pratnji igumana manastira Osogovo stigao na ruski dvor gde je tražio novac za obnovu te svetinje, za koju je rekao da ju je „nekada podigao veliki vojvoda srpski Konstantin Dejanović“. Osogovski manastir je zauzimao visoko mesto u listi manasitra Pećke Patrijaršije. Po Atanasiju Daskalu, Srbinu, koji je krajem XVII veka napisao delo za ruski carski dvor „O pustošenju srpske zemlje“, Manastir Osogovo je na visokom 4. mestu, odmah iza Studenice, Mileševe i Dečana: „Četvrti manastir je Osogovo. Tu leži telo Sv. Isaije proroka, telo svetih mučenika Krika i Julite, sv. Ilariona novog episkopa meglenskog, i prepodobnog Joanikija sarandaporskog čudotvorca“.
Auto da fé savremenog makedonskog raskolništva
Tužna su nastojanja makedonskih raskolnika da pukom veštačkom promenom natpisa određenih ikonografskih predstava zaslužnih ljudi u istoriji i Svetom Predanju Pravoslavne Crkve veštački i nasilno vežu za svoje izmišljene istorijske korene. Ovakvo „hrišćansko varvarstvo“ moglo bi i da se nastavi, otvorenim uništavanjem i preimenovanjem još starijih srednjovekovnih fresaka i ikona, koje imaju prefiks „srpski“, zatim uništavnjem rukopisnog nasleđa koje potiče iz srednjovekovnog srpskog perioda u Makedoniji, a koje je najviše proučavao i popisao Rus Vladimir Mošin (1894–1987). Na osnovu njegovih filoloških istraživanja i inventarisanja rukopisa zaključuje se da je 90 % drevnih ćiriličnih manuskripata u Državnom arhivu Makedonije srpskog porekla, prema korišćenom jeziku, pravopisu i crkvenoj redakciji.
Ovakvo nasilje prema kulturnom nasleđu, samovolja bez presedana i agresivni efekat u kult(ur)nom prostoru, nagoveštavaju tamne oblake koji su se nadvili nad pravoslavnom Makedonijom. Uprkos tome što je geneza raskola u Makedoniji i Ukrajini istorijsko-fenomenološki različita, raskolnici iz Skoplja i sa Vardara uporno traže analogije i mogućnost „ukrajinizacije“ eklisijalnih prilika, a to bi, izazvalo dodatne probleme uz postojeći vaseljenski raskol koji je pre dve godine vratolomno izazvan sa Bosfora.
Radovan Pilipović
Izvor: Srpsko pravoslvieu
