Piše: Igor Mitić
Tokom minulog građanskog rata u Bosni i Hercegovini koji je vođen u periodu od 1992. do 1995. godine, srpsko stanovništvo Sanskog Mosta, predivnog grada smeštenog na reci Sani, u regionu Bosanske Krajine, prošlo je sve moguće strahote. Više od 27 000 Srba prognano je iz svojih domova pred naletom 5. korpusa bošnjačke Armije BiH u jesen 1995. godine. Veliki broj Sanjana je novo prebivalište pronašao u susednom Prijedoru, te u novoformiranoj opštini Oštra Luka, zatim u Banjaluci a isto tako mnogi danas žive rasuti svuda po svetu.
Neizostavan segment svakog pa i ovog poslednjeg građanskog rata – predstavljaju upravo porušene i oštećene svetinje! U ratnom vihoru (tokom ali i van borbenih dejstava) stradale su i pravoslavne i katoličke crkve, džamije, te parohijski domovi, vakufski objekti i brojne druge građevine. Sve su to tragične posledice nesrećnog rata koje se više nikada ne smeju dozvoliti niti ponoviti na ovim prostorima.
Ipak, poražavajuće je i bolno to što brojni pojedinci iz političkog Sarajeva svih ovih godina aktivno prećutkuju, negiraju, zataškavju a neretko i opravdavaju kako srpske žrtve tako i razaranje više od pet stotina pravoslavnih verskih objekata koliko ih je prema najnovijim, revidiranim podacima stradalo u poslednjem ratu. To je ono što posebno frustrira i pogađa srpski narod. Sve je to ipak, čini se, deo jednog šireg plana da se bošnjačka vojska Alije Izetbegovića „Armija BiH“ predstavi kao multietnička vojna formacija koja „nije pravila zločine niti uništavala verske objekte“ iako činjenice, a naročito primer Sanskog Mosta, oštro demantuju takve tvrdnje.
Sanski Most predstavlja jedno od najvećih stratišta srpskog naroda u 20. veku a naš narod je na ovom prostoru masovno stradao i tokom Drugog svetskog rata o čemu svedoči i Memorijalni kompleks Šušnjar podignut u znak sećanja na 5 550 Srba i Jevreja koji su ovde pogubljeni 1941. godine.
Istovetna sudbina zadesila je srpski narod i gotovo pola veka kasnije, kada stanovnici grada na Sani doživljavaju egzodus i masovno stradanje. O toj drugoj „Golgoti“ koja je započela u maju 1992. godine, a svoj konačni epilog dobila u oktobru 1995. god. veoma se malo govori i ne obeležava u meri u kojoj to zaslužuju mnogobrojne civilne žrtve.
Kao što je već poznato, Tužilaštvo BiH podiglo je optužnicu protiv Atifa Dudakovića i još 16 pripadnika i komandanata Petog korpusa takozvane Armije Bosne i Hercegovine, optuženih za zločine protiv čovečnosti počinjene na području Sanskog Mosta i još tri zapadnokrajiške opštine, kao i za ratni zločin protiv civilnog stanovništva na području opština Bihać i Cazin. Optuženi se terete „za zločine protiv čovečnosti, koji obuhvataju ubistva više od 300 ljudi srpske nacionalnosti, progone i zlostavljanja civila i ratnih zarobljenika, kao i uništenja na desetine pravoslavnih hramova, crkava i verskih objekata na području bosanske Krajine 1995. godine“.
Optuženi su Atif Dudaković, Ekrem Dedić, Sanel Šabić, Ibrahim Šiljedić, Safet Salihagić, Adis Zjakić, Hasan Ružnić, Redžep Zlojić, Samir Solaković, Fatmir Muratović, Muharem Alešević, Husein Balagić, Ale Hodžić zvani Pumparica, Edin Domazet, Ejub Koženjić, Ibrahim Nadarević i Said Mujić.
Među žrtvama je bilo najviše civila, uglavnom starije životne dobi, kao i vojnika koji su se predali ili bili zarobljeni.
Deo optužnice koja tereti Atifa Dudakovića odnosi se i na ratne zločine počinjene nad žrtavama muslimanske nacionalnosti, pripadnicima i pristalicama Narodne odbrane nekadašnje Autonomne Pokrajine Zapadna Bosna, za vreme sukoba u Cazinskoj Krajini, na području opština Bihać i Cazin. Dakle, žrtve 5. korpusa Armije Bosne i Hercegovine osim srpskih civila, bili su i pripadnici muslimanskog naroda – oni čestiti, dobri i pošteni ljudi, koji su podržavali politiku velikog Fikreta Abdića, zalagali se za mir, zajedništvo i suživot.
Suđenje Dudakoviću je nekoliko puta prekidano i čini se da nema kraja maratonskom procesu.
Grad je te jeseni 1995. opljačkan i razoren a na meti napadača našle su se i pravoslavne svetinje od kojih gotovo nijedna nije ostala čitava. Na fejsbuk stranici Šušnjar-Sanski Most – Zločin mogu se videti fotografije nekih od porušenih, razorenih i devastiranih pravoslavnih crkava, hramova i verskih objekata. Te slike jasno nam svedoče na čemu se temelje „ideje multikulturanosti i suživota“ o kojima se u političkom Sarajevu tako često govori.
U želji da unište i obrišu i poslednji trag postojanja srpskog naroda na ovim prostorima, napadači su se odlučili na jedan bestijalan poduhvat koji se manifestovao kroz uništavanje i rušenje pravoslavnih svetinja koje su vekovima okupljale srpski narod te čuvale naš identitet, kulturu, tradiciju i običaje. Na udaru su se našli i kulturno-istorijski spomenici, naročito oni iz perioda Drugog svetskog rata, te društveni objekti u vlasništvu Srba.
I dok su pripadnici 5. korpusa tzv. Armije BiH rušili, uništavali i razarali tuđe svetinje, sa druge strane, imamo i primer poštenog, čestitog muslimanskog naroda na tadašnjoj teritoriji AP Zapadne Bosne u Cazinskoj Krajini. Ti ljudi su i u tim najtežim danima rata poštovali i čuvali „tuđe“ – pravoslavne i katoličke svetinje, te zbrinjavali i pomagali srpski narod pokazavši tako na vlastitom primeru šta znači biti pravi vernik i musliman, kako se voli svoje a poštuje i uvažava drugačije. Sva načela svoje vere, muslimanski narod Velike Kladuše i Cazinske Krajine primenio je u praksi kroz dobra i humana dela.
RAZORENI PRAVOSLAVNI OBJEKTI U SANSKOM MOSTU
Slobodan Mileusnić, znameniti istoričar umetnosti i sekretar Odeljenja za likovne umetnosti Matice srpske ponudio je u svom delu „Duhovni genocid 1991-1995“ kompletan pregled porušenih i oštećenih crkava, manastira i drugih crkvenih zdanja na teritoriji bivših jugoslovenskih republika Hrvatske i Bosne i Hercegovine. Na osnovu tog ali i drugih pomoćnih izvora donosim spisak od dvadeset i pet devastiranih objekata Srpske Pravoslavne Crkve na području predratne opštine Sanski Most:
Hram Rođenja presvete Bogorodice je podignut 1894. godine i to na temeljima drvene crkve – brvnare sagrađane četrnaest godina ranije u ovom mestu, koje se prvobitno zvalo Eminovci. Tako je ovaj hram osim svoje verske funkcije predstavljao i jedno kulturno i istorijsko blago čitavog podneblja koje je svedočilo o životu srpskog naroda i burnoj istoriji. U ovom mestu su se od 1886. godine uredno vodile crkvene Matične knjige. Pošto se vremenom ukazala potreba pravoslavni hram u selu Eminovci, koje je na osnovu tadašnje skupštinske odluke od 1936. godine preimenovano u Bosanski Milanovac, je obnovljen a čin osvećenja, 21. septembra 1940. godine, na praznik Rođenja presvete Bogorodice, obavio je episkop banjalučki Platon (Jovanović), potonji Svetitelj. Hram je razoren tokom Drugog svetskog rata pa ponovo obnovljen. Međutim u oktobru 1995. u napadu na selo Bosanski Milanovac, pripadnici bošnjačke Armije BiH su opustošili ovo mesto i u potpunosti razorili ovu pravoslavnu svetinju. Uništene su i matične knjige, ikone i brojne verske dragocenosti a stanovništvo je prognano. Crkva je obnovljena pre deset godina a obnovu su inicirali i finansijski podržali meštani.
Hram Vaznesenja Gospodnjeg u Budimlić Japri je bio sagrađen u periodu između Prvog i Drugog svetskog rata i predstavljao je centar svih društvenih zbivanja. Redovno posećen, hram je kroz decenije bio i mesto okupljanja ljudi iz ovog ali i okolnih mesta gde su se redovno održavali zborovi te u zajedništvu dočekivali i obeležavali veliki pravoslavni praznici kao i značajni događaji. Mesto Budimlić Japra se pre građanskog rata u Bosni i Hercegovini nalazilo u sastavu opštine Sanski Most a danas pripada opštini Oštra Luka. U toku proteklog rata 1992-1995 godina Budimlić Japra je bila pod kontrolom VRS i srpskih snaga da bi 1995. godine čak tri puta podpadala pod kontrolu tzv. Armije BIH. U napadu 5. korpusa tzv. Armije BiH na ovo mesto ubijeno je petoro srpskih civila starije životne dobi. Hram su najpre granatirali a potom zapalili pripadnici bošnjačke vojske tj. alijinog 5. korpusa tzv. Armije BiH. Već 1998. godine, snažnom željom i upornošću meštana započelo se sa izgradnjom novog hrama čija će izgradnja biti završena u julu 2005. godine kada su temelji novoobnovljene svetinje i osveštani na praznik Svetog Prokopija.
Parohijski dom u Budimlić Japri teško je oštećen i razoren u jesen 1995. tokom napada 5. korpusa tzv. Armije BiH na ovo mesto u isto vreme kada je razoren i seoski hram.
Crkva Svetog arhiđakona Stefana u mestu Kljevci podignuta je za vreme rata 1994. godine a pored nje nalazi se i stara crkva – Hram Vaznesenja Gospodnjeg koji je star više od stotinu i šezdeset godina i za koju su vezane brojne priče i legende. U napadu bošnjačke Armije BiH i 5. korpusa 1995. godine su razorene obe svetinje i stara ali i nova koja je bila u procesu izgradnje. Čak su i zvona tom prilikom pokradena. U ovom mestu je do poslednjeg rata živelo blizu hiljadu stanovnika, a danas je ovo mesto nažalost opustošeno. Meštani su rasuti širom sveta a svake godine na veliki praznik Spasovdan dolaze i okupljaju se u svom zavičaju čuvajući na taj način ono što su im preci ostavili u amanet. Kako meštani sami vole da istaknu, teško je pronaći istorijski događaj koji je zaobišao ovo selo koje se ubraja među najstradalnija mesta za vreme Drugog svetskog rata. Ipak, poslednji ratni sukob i progon ostavili su velike i neizbrisive tragove. Kljevčani su zajedničkim snagama uspeli da obnove novi hram i sačuvaju staru crkvu koje i danas svedoče o prkosu i odlučnosti naroda ovoga kraja da ne zaborave svoje korene.
Crkva Svetog Jovana Krstitelja u selu Jelašinovci, inače najstariji pravoslavni objekat na području sanske opštine, izgrađena je 1869. godine. Kroz istoriju je više puta rušena i obnavljana a tokom poslednjeg rata razorena je i opustošena prilikom napada 5. korpusa bošnjačke vojske u jesen 1995. godine.
Hram Vaznesenja Gospodnjeg u mestu Lušci Palanka, najvećem povratničkom mestu u opštini Sanski Most. Lušci Palanka je inače bastion srpstva, duhovni centar i predivno rajsko naselje prepuno prirodnih i kulturnih znamenitosti. Tokom perioda Austrougarske vladavine, 1880. godine, u ovom mesto podignuta je prva pravoslavna crkvu, i to u zaseoku Radakovići a dve decenije kasnije 1902. i 1903., izgrađena je nova crkva, u zaseoku Gredar. Svetinja je tokom Drugog svetskog rata služila kao zatočenički objekat za srpske civili koji su zarobljeni od strane nemačkog okupatora. Tokom poslednjeg rata je ciljano gađana granatama od strane 5. korpusa nakon čega je opljačkana i oštećena u više navrata 1995. ali i u periodu mira 1996. godine.
Parohijski dom u mestu Lušci Palanka, znatno oštećen i devastiran 1995. i 1996. od strane bošnjačkih civila i pripadnika 5. korpusa
Crkva svetih apostola Petra i Pavla nalazi se u samom centru grada Sanskog Mosta a izgradnja Hrama započela je 1873. godine. Prilikom napada bošnjačkih snaga, pripadnika 5. korpusa na grad, crkva je provaljena i oštećena, znatno devastirana a prema podacima Instituta za istraživanje srpskih stradanja služila je i kao zatočenički objekat za srpske civile koji su ostali u gradu. Reč je uglavnom o ženama, deci i starijim osobama koji su zarobljeni i mučeni 1995. godine.
Parohijski dom uz Crkvu svetih apostola Petra i Pavla u Sanskom Mostu je značajan i po tome što se u njemu nalazila prva konfesionalna škola u ovom gradu. Znatno je oštećen i devastiran kada i sama crkva u jesen 1995. godine
Crkva u mestu Fajtovci – razorena i minirana u jesen 1995. godine prilikom napada na ovo srpsko selo
Pravoslavna crkva u mestu Lukavica – našla se na meti vandala još na početku rata; svetinja je provaljena, opljačkana i znatno oštećena u jesen 1995. godina tokom napada na srpsko stanovništvo
Crkva svetog proroka Ilije u mestu Lipnik, izgrađena u potpunosti od kamena u 19. veku – oštećena granatama pa razorena u jesen 1995. godine prilikom napada pripadnika 5. korpusa na ovo mesto. Tada je stradalo i dvadesetoro srpskih civila i branilaca.
Crkva Svete velikomučenice Nedelje u mestu Kijevo je provaljena a potom i opljačkana i zapaljena u jesen 1995. po ulasku pripadnika 5. korpusa Armije BiH. Tom prilikom su oštećene ikone, polupani krstovi a devastirana je i sama unutrašnjost svetinje.
Hram Sv. Apostola i Jevanđelista Marka u mestu Dabar sagrađen je 1891. godine, a osvećen 1894. godine. Tužna sudbina sačekala je ovaj hram u septembru 1995. Godine kada je spaljen od strane pripadnika V i VII Korpusa Armije Bosne i Hercegovine. Parohija Dabarska je pre rata brojala preko 500 domaćinstava sa oko 2.500 stanovnika a nakon rata je taj broj znatno umanjen.
Crkva Uspenja Presvete Bogorodice u mestu Dabar Donji je devastirana i spaljena prilikom upada neprijateljskih jedinica 1995. u ovo mesto prilikom čega su zapaljene i mnogobrojne kuće a stradali su i civili.
Parohijski dom u mestu Dabar Donji je istom prilikom teško oštećen od strane pripadnika 5. korpusa i razularenih bošnjačkih civila
Crkva Presvete Bogorodice u mestu Majkić Japra je osvećena 30. jula 1939. godine a oskrnavljena je u jesen 1995. godine prilikom napada na ovo srpsko selo. Dodatne devastacije izvršene su i nakon završetka rata tokom 1996. godine, od strane ekstremnih Bošnjaka ovog kraja
Parohijski dom u mestu Oštra Luka oštećen je prilikom granatiranja ovog mesta od strane 5. korpusa bošnjačke armije. Inače, Pravoslavna crkva Svete Trojice u Oštroj Luci je izgrađena 1871. godine u šumi između dva potoka i spada među najstarije crkve ovog područja. Tokom ratnih dejstava objekti crkvene opštine Oštra Luka pretrpeli su oštećenja.
Crkva u selu Podvidača pripada staromajdanskoj parohiji i ova, sada već, drevna svetinja je sagrađena 1905. godine na mestu stare i trošne crkve. Crkva je teško oštećena u jesen 1995. god. u napadu bošnjačke vojske, pripadnika 5. korpusa na ovo srpsko mesto
Crkva Uspenja Presvete Bogorodice u mestu Stari Majdan, varošici udaljenoj desetak kilometara od Sanskog Mosta, minirana je i zapaljena je u jesen 1995. godine. Inače, Stari Majdan je u prošlosti, pre nego što je to postao Sanski Most, bio središte administrativnog, svetovnog, pa i verskog života na ovim prostorima, pa su u njemu svoja sedišta imale sve verske zajednice, uključujući i pravoslavnu.
Parohijski dom u mestu Stari Majdan, razoren je i miniran u jesen 1995. u isto vreme kada i pravoslavna crkva
Hram svetih cara Konstantina i Jelene u selu Tomina provaljena je i, opljačkana, kamenovana i znatno oštećena u jesen 1995. prilikom upada jedinica 5. korpusa ovo srpsko selo. Tom prilikom stradalo je i petnaestoro srpskih civila, žena i starijih osoba.
Parohijski dom u selu Tomina oštećen je i devastiran zajedno sa pravoslavnom crkvom u jesen 1995. godine
Pravoslavna crkva u mestu Hadrovci je provaljena, opljačkana i znatno oštećena tokom jeseni 1995. godine kada su uništene ikone i verski predmeti a dragocenosti prisvojene i otuđene
Postoji mogućnost da ovim popisom nisu obuhvaćene sve pravoslavne crkve, hramovi, kapele, parohijski domovi i drugi verski objekti SPC sa područja sanske opštine koji su tokom i nakon rata pretrpeli oštećenja. Takođe treba napomenuti da su pravoslavne svetinje, spomenici (uključujući i Spomen-kompleks na Šušnjaru), te večna počivališta Srba bila i u godinama nakon rata sve do danas više puta meta napada vandala iz Federacije BiH. U nizu incidenata svakako se izdvaja i onaj iz 2009. kada je grupa bošnjačkih vandala na pragu parohijskog doma Srpske pravoslavne crkve u Sanskom Mostu postavila bombu koja je eksplodirala i pričinila veću materijalnu štetu. Na svu sreću izbegnuta je tragedija budući da su u tom Parohijskom domu tada živeli protonamesnik, njegova supruga i troje maloletne dece koji su ostali nepovređeni.
Dostupni podaci svedoče nam da je tokom ofanzive Armije BiH na Sanski Most i srpska sela samo tokom tih nekoliko oktobarskih dana 1995. život izgubilo preko dve stotine i pedeset civila i žrtava srpske nacionalnosti (uglavnom žena i starijih osoba kao i dvanaestoro dece). Najmlađa žrtva bila je devetogodišnja devojčica a najstarija žrtva je imala devedeset i pet godina. Stotine ljudi, civila i dece, je tokom tih napada ranjeno ili odvedeno u logore i zatvore. Sanski Most je po završetku rata uz Sarajevo postao opština sa najvećim brojem nestalih lica srpske nacionalnosti.
