Početak meseca avgusta spada u dane kada se Srbi vraćaju najbolnijim stranicama svoje novije istorije. Pored 4. avgusta i obeležavanja „Oluje“, poslednjeg čina genocidne hrvatske politike prema Srbima, samo dva dana kasnije se obeležava godišnjica ustaškog pokolja u Prebilovcima, jednom od stotinu malih Jasenovaca rasutih širom Nezavisne Države Hrvatske.
Trn u ustaškom oku
Hercegovina je zemlja sunca, kamena i krvi. Prebilovci se nalaze u Donjoj Hercegovini, na istočnoj obali Neretve i na 3 km od Čapljine. Uoči Drugog svetskog rata u Prebilovcima je živelo preko 1.000 stanovnika. Kada je Nemačka 6. aprila napala Kraljevinu Jugoslaviju, Čapljina je bila prvo mesto u kojem je proglašena hrvatska nezavisnost, dva dana pre nego što je to u Zagrebu učinio Slavko Kvaternik. Vlast u Čapljini formirali su rimokatolički sveštenici, Mačekovi „zaštitari“ i lokalne ustaše, ali ih je već 14. aprila proterala jedna jedinica jugoslovenske vojske. Međutim, ustaška vlast je zaživela tek dolaskom italijanskih snaga, koje su se u ovom delu Hercegovine zadržale do kraja maja. Njihovim odlaskom, ustaše su krenule u lov na Srbe, a najveći trn u oku bili su Prebilovci.
Golgota
Hercegovinu je početkom avgusta 1941. zahvatio „ilindanski“ talas ustaških pokolja. Iako su ih prethodni talasi pokolja zaobilazili, Prebilovci su ovog puta bili glavna meta ustaške kame. U pripremanju zločina se naročito istakao katolički sveštenik Ilija Tomas, koji je među Hrvatima i muslimanima raspirivao mržnju prema Srbima. Za to vreme, ustaše iz Čapljine su slale miroljubive poruke Srbima Prebilovčanima, pozivajući ih da slobodno ostanu kod svojih kuća. Kada je pred zoru 4. avgusta oko hiljadu hrvatskih i muslimanskih ustaša opkolilo Prebilovce, u selu su se nalazile samo žene, deca i starci. Poučeni iskustvom okolnih sela, u kojima je uglavnom stradalo muško stanovništvo, muške glave su napustile Prebilovce i sakrile se na različitim okolnim lokacijama. Međutim, ustaše nikako nisu želele da Prebilovce napuste praznih ruku, pa su svu zatečenu nejač odveli u seosku školu „Kralj Milutin“ i tamo je mučili. Najtragičniju sudbinu doživela je učiteljica Stana Arnaut, koja je silovana i bestijalno mučena, a potom masakrirana i zakopana u školskom dvorištu. Na različite načine je mučeno i ubijeno još nekoliko meštana, dok se golgota oko pet stotina Prebilovčana nastavila u selu Tasovčići, a potom u Čapljini. Naredni dan, 5. avgust, proveli su zatvoreni u stočnim vagonima, po najvećoj vrućini, bez hrane i vode, da bi se u večernjim satima kompozicija pokrenula ka selu Šurmanci. Tamo ih je dočekala veća grupa ustaša na čelu sa Ivanom Jovanovićem Crnim, koja ih je u zoru 6. avgusta sprovela do jame Golubinka, na brdu Crnica kod Međugorja. Prebilovačka nejač – žene, deca i starci su prvo bili temeljno opljačkani, a potom na najgnusniji način pobijeni i bačeni u jamu. Žrtve su ubijane hladnim oružjem. Najpotrsnije sudbine doživele su bebe koje su otimane iz naručja majki i žive bacane u jamu, dok su pojedine Prebilovčanke, ne želeći da budu obeščašćene, same skakale u ponor Golubinke. U ovom pokolju stradalo je preko 80% Prebilovčana, a potpuno je ugašeno 57 porodica. Najviše članova izgubile su porodice Bulut, Dragićević i Ekmečić.
Vaskrsenje
Najveći broj muškaraca je preživio pokolj i kasnije se vratio u Prebliovce. Nakon rata, Prebilovčani su nanovo zasnivali porodice, tako da je bilo slučajeva da su ljudi dobijali decu i u sedmoj deceniji života. Deca su uglavnom dobijala imena po svojoj stradaloj braći i sestrama po ocu, što je ovu biološku obnovu učinilo pravim vaskrsenjem Prebilovaca. Jedan od najradosnijih trenutaka posle rata – koji istovremeno svedoči o dubini prebilovačke tragedije – dogodio se početkom 1962. godine, kada je Jovan Đurasović Lola otišao na odsluženje vojnog roka. Tada je čitavo selo pratilo na voz prvog prebilovačkog regruta nakon Drugog svetskog rata. Iste godine je u selu podignut spomenik koji je podsećao na stradanje i doprinos Prebilovaca tokom rata. Međutim, iako je dala dozvolu za ovaj spomenik, komunistička vlast je sistematski vodila rat protiv prebilovačkih žrtava. Umesto istine i pravde, komunisti su između prebilovačkih mučenika i njihovih dželata nametali „bratstvo i jedinstvo“. Sudski procesi protiv ustaških koljača redom su se pretvarali u farsu, a jame su 1961. zabetonirane i kraj njih su podignuti bezlični spomenici iz kojih se ništa nije moglo saznati o žrtvama i njihovim dželatima. Tek nakon što je komunizam doživeo krah, Prebilovčani su uspeli da izvrše ekshumaciju svojih najmilijih, čiji ih je glas iz betonirane jame decenijama dozivao. Prvi koji se spustio u jamu Golubinka bio je patrijarh Pavle, koji je nad kostima mučenika održao opelo. Tom prilikom su pronađene butne kosti dužine šibice, koje su pripadele nerođenoj deci. Tom prilikom je Tripko Ekmečić prepoznao među kostima lančić svoje supruge, ubijene u drugom mesecu trudnoće. Tripku je od tuge prepuklo srce, čime je postao poslednja žrtva prebilovačkog masakra. Ukupno je tada ekshumirano 12 jama i tri stratišta širom Hercegovine, pa su mošti oko 4.000 mučenika položene u kriptu hrama u Prebilovcima, čiji su temelji osvećeni 4. avgusta 1991, tačno pedeset godina od ustaškog napada na ovo selo.
Nova golgota
Spomen-hram i kripta u izgradnji, zajedno sa moštima, nisu stajali ni punu godinu dana. Pošto je Evropska zajednica priznala nezavisnost Bosne i Hercegovine, zbog čega se u njoj razbuktao građanski rat, Jugoslovenska narodna armija je morala da se povuče sa njene teritorije do 29. maja 1992. godine. Do tada su njene jedinice držale pod kontrolom istočnu obalu Neretve, a Prebilovci su predstavljali jednu od najisturenijih tačaka. Kao i svi prekodrinski Srbi, Prebilovčani su znali da ne smeju dozvoliti ponavljanje 1941. godine i stoga su se pridružili jedinicama JNA, dok su u samom selu organizovane seoske straže. Međutim, pošto su teren i struktura stanovništva bili takvi da JNA nije mogla da zadrži liniju i potom je preda Vojsci Republike Srpske, doneta je odluka o povlačenju iz doline Neretve. Za vojskom je tada krenulo oko 40.000 srpskih civila koji nisu želeli da padnu u ruke unucima ustaških koljača, a tom prilikom je izbeglo i kompletno stanovništvo Prebilovaca. Regularna vojska Republike Hrvatske (HV), zajedno sa lokalnim snagama Hrvatskog vijeća odbrane (HVO) i ustaških Hrvatskih odbrambenih snaga (HOS), pokreće 7. juna operaciju „Čagalj“ ili „Lipanjske zore“, u kojoj je bez većih borbi zauzeta čitava dolina Neretve. Prema naredbi koju je potpisao hrvatski general Janko Bobetko, Prebilovci su označeni kao „četničko uporište“, dok su hram i kripta označeni kao magacin za artiljerijsku municiju. Međutim, radilo se samo o izgovoru, jer je hrvatski plan bio uništenje svih tragova srpskog postojanja u dolini Neretve. Kada su hrvatske snage 8. juna ušle u napuštene Prebilovce, zatekli su samo dve starice, Draginju Mediću (64) koja je odmah ubijena i Gošu Dragićević (90) koja je odvedena u čapljinski zatvor, gde je umrla dve godine kasnije. Čitavo selo je tada ponovo spaljeno i to na ritualan način, a narednih dana je pristupljeno rušenju kripte i hrama. Hram je prvo opljačkan, a zatim i nekoliko puta miniran, dok su za poravnavanje terena angažovane i neke građevinske firme iz Hrvatske. Pošto žive nisu ostavili u životu, ustaški unuci nisu dali mira ni mrtvima: grobovi su otvarani i potom su tela pokojnika spaljivana, a nadgrobni spomenici uništavani. Na ruševnima kuća su dugo stajali ustaški grafiti, među kojima se isticao natpis „Spalija sam što sam stiga“, dok je pored njega stajao broj vojne pošte 2. trogirske bojne.
Novo vaskrsenje i pobeda nad zaboravom
Na mestu gde se nalazio hram, lokalni Hrvati su napravili deponiju koja je uklonjena tek 2002. godine. Ali, uprkos stradanjima koja su se iznova ponavljala, Prebilovci su ponovo vaskrsnuli. Obnova sela započeta je 1999. i od tada, kao božuri, među ruševinama u selu sve više niču novi crveni krovovi. Uprkos brojnim poteškoćama, nekoliko desetina Prebilovčana se vratilo ili provodi bar jedan deo godine u svom rodnom selu. Nakon uklanjanja deponije, u ruševini hrama je pronađeno oko 4% smrvljenih kostiju, od oko 4.000 žrtava koje su na tom mestu sahranjene 4. avgusta 1991. godine. Uprkos pokušajima zastrašivanja od strane zvaničnih institucija Federacije BiH, Prebilovčani su uz pomoć sunarodnika iz Srbije i Republike Srpske nastavili sa raščišćavanjem i istraživanjem ruševina. Novi hram sa kriptom u koju su položeni ostaci prebilovačkih mučenika, uprkos brojnim iskušenjima, konačno je završen i osvećen 8. avgusta 2015, a godinu dana ranije, na majskom zasedanju Svetog arhijerejskog Sabora Srpske pravoslavne crkve, odlučeno je da prebilovački stradalnici budu uvršteni u red Svetih mučenika i da se praznuju 6. avgusta. Zahvaljujući brojnim udruženjima koja su svojim radom razbila tišinu o ovom velikom srpskom stradanju, Prebilovci su poslednjih godina postale mesto koje sabira veliki broj hodočasnika iz svih srpskih zemalja. To se dalo primetiti naročito pre nekoliko dana, prilikom poslednjeg obeležavanja Svetih mučenika prebilovačkih i donjohercegovačkih. Svetu liturgiju služili su episkop zahumsko-hercegovački i primorski Dimitrije, episkop diseldorfski i nemački Grigorije i mitropolit crnogorsko-primorski Joanikije, koji je tom prilikom rekao da su Prebilovci „golgotskog mesto, ali gde je golgota, tamo je i vaskrsenje“. Pred velikim brojem okupljnih vernika, među kojima je najviše bilo omladine i majki sa malom decom, arhijeri su obznanili da će se u Prebilovcima osnovati manastir, kao i da su Srbija i Republika Srpska obećale da će proglasiti Prebilovce za mesto od posebnog značaja za srpski narod. Bez obzira kakav će biti ishod ovih obećanja, Prebilovci su odavno postali svetilište i mesto srpske sabornosti. Mesto vaskrsenja i mesto nade za nas, decu ovog veka.
autor:Dragoljub Mandić
