U Hrvatskoj je 1. jula ove godine stupio na snagu novi zakon o zaštiti uzbunjivača koji se u velikoj meri oslanja na strukturu i iskustva srpskog zakona. Ovo je veliki kompliment za sve koji su učestvovali u stvaranju našeg zakona i njegovoj primeni, budući da je uobičajeni trend u pravu do sada bio da se noviteti kaleme sa zapadne strane Dunava na istočnu.
Sličnost sa srpskim zakonom, koji je ranije proglašen „zlatnim standardom“, može se uvideti i samo letimičnim pregledom Zakona o zaštiti prijavitelja nepravilnosti. Poglavlja su identično raspoređena, a čak su i odredbe slične. Očigledno je da su autori pred sobom imali srpski zakon i iskoristili njegovo četvorogodišnje iskustvo da bi stvorili vrlo sličan propis, koji je ipak u određenim aspektima i bitno različit.
Prva glavna razlika u odnosu na srpski zakon je uvođenje načela „dobre vere prijavitelja nepravilnosti“. Dobru veru zakon definiše kao dužnost savesnog i poštenog prijavljivanja nepravilnosti o kojima uzbunjivač ima saznanja i koje smatra istinitim u trenutku prijavljivanja.
Pištaljka je u više navrata isticala pogubnost odredbe o dobroj veri za uzbunjivače. U situaciji kada neko rizikuje celu profesionalnu karijeru da bi izvršio uzbunjivanje i već ima pred sobom odredbu o zabrani zloupotrebe prijavljivanja, procenjeno je da bi dodatne obaveze prema uzbunjivačima praktično eliminisale buduća uzbunjivanja. Pištaljka tu vidi opasnost za proizvoljno tumačenje i odbijanje zaštite uzbunjivačima uvodeći subjektivna merila u objektivnu situaciju – da li je zakon prekršen ili ne.
Hrvatski zakon uvodi obavezu za sud ili drugi organ kojem se uzbunjivač obrati da ga pouči o pravima koje ima na osnovu zakona i posledicama propuštanja neke radnje (pomoć neukoj stranci). Uzbunjivač je oslobođen i sudskih taksi, kako u postupku zaštite tako i po predlozima za određivanje privremene mere. Za ovakvo rešenje se Pištaljka zalagala i u slučaju srpskog zakona, ali bez uspeha.
Hrvatski zakonodavac uvažio je jednu od sugestija osnivačice Pištaljke Dragane Matović, koju ona u okviru obuka za sprovođenje srpskog zakona često ističe, da se imenovanje lica ovlašćenog za prijem informacije od uzbunjivača vrši posle sprovedenih izbora kod poslodavca. U članu 17 hrvatski zakon navodi da je poslodavac dužan da imenuje „povjerljivu osobu za unutarnje prijavljivanje“ na predlog najmanje 20% radnika zaposlenih kod poslodavca. U slučaju da takvog cenzusa nema, poslodavac ima obavezu da bez obzira na manjak podrške imenuje neko lice na tu funkciju. Ono što je začkoljica koja može mučiti hrvatske poslodavce je potreban prethodni pristanak „povjerljive osobe i njenog zamjenika“ za imenovanje. Zakon nema opciju oktroisanja lica, te bi u slučaju njenog nepristanka na imenovanje poslodavac morao da imenuje nekog drugog.
Možda najvažnija izmena u odnosu na srpski zakon u postupku unutrašnjeg uzbunjivanja je propisivanje roka u kojem ono mora biti sprovedeno. Budući da hrvatski zakon ne izjednačava unutrašnje i spoljašnje uzbunjivanje kao dva ravnopravna koloseka uzbunjivanja, već više prati uputstva iz evropske direktive koja favorizuje unutrašnje uzbunjivanje, hrvatski zakonodavac je barem ograničio rok za postupak „unutarnjeg prijavljivanja“ na 60 dana od primanja prijave.
Takođe, lice ovlašćeno za prijem informacija od uzbunjivača ima obavezu da izvesti nadležno telo za spoljašnje uzbunjivanje o primljenim prijavama u roku od 30 dana od odlučivanja o prijavi. Ovo je značajna novina budući da srpski zakon nema ovakvu obavezu za lica ovlašćena za prijem informacije od uzbunjivača.
Ombudsman – organ nadležan za spoljašnje uzbunjivanje
U spoljašnjem uzbunjivanju hrvatski zakon uvodi novog igrača – nadležno telo za prijavljivanje nepravilnosti, a to je ombudsman tj. „pučki pravobranitelj“. Tu su i preduslovi za zakonito spoljašnje uzbunjivanje, od kojih treba da bude ispunjen barem jedan:
- neposredna opasnost za život, zdravlje, sigurnost, od nastanka štete velikih razmera ili uništenja dokaza
- ako ne postoji mogućnost unutrašnjeg prijavljivanja
- ako uzbunjivač u postupku unutrašnjeg uzbunjivanja nije u propisanom roku obavešten o rezultatima preduzetih radnji po prijavi ili nisu preduzete nikakve radnje kao odgovor na dostavljene informacije
- ako postoji osnovana bojazan da se u postupku unutrašnjeg uzbunjivanja ne može osigurati ostvarenje prava na zaštitu, zaštita identiteta uzbunjivača, odnosno poverljivost primljenih informacija
- ako postoji osnovana bojazan da bi uzbunjivač mogao biti stavljen u nepovoljan položaj zbog prijave nepravilnosti ili mere koje su preduzete za zaštitu po prijavi nisu imale efekta
- i ako uzbunjivač više ne obavlja poslove kod poslodavca.
Imajući u vidu da je dovoljno da se ostvari bilo koji od ovih preduslova, ipak je hrvatski zakon u velikoj meri liberalizovao opciju „vanjskog prijavljivanja“ pošto su svi ovi preduslovi bili u glavama srpske radne grupe prilikom izrade zakona kada su izjednačili postupak unutrašnjeg i spoljašnjeg uzbunjivanja.
Pištaljka kao manjkavost hrvatskog zakona vidi ustanovljavanje ombudsmana kao nadležnog organa u postupku spoljašnjeg uzbunjivanja. Ovo zbog toga što ured ombudsmana može biti preplavljen zahtevima što će usporiti rešavanje po prijavama uzbunjivača, pogotovo što on ima obavezu da prosleđuje prijave telima ovlašćenim po sadržaju prijave (policija, tužilaštvo, inspekcije i sl.) koja će možda odbiti da postupaju po tim prijavama. Takvo rešenje već se pokazalo nepraktičnim u Holandiji, gde je dovelo i do ugrožavanja bezbednosti uzbunjivača.
Ovu manjkavost hrvatski zakon ublažava omogućavanjem uzbunjivačima da direktno podnose prijave ovim telima, koja su dužna da u razumnom roku (koji ne sme biti duži od 30 dana) ombudsmanu daju informacije o preduzetim merama, kao i poverljivoj osobi za unutrašnje uzbunjivanje ukoliko je ona poslala prijavu (kao završnu radnju u postupku unutrašnjeg uzbunjivanja).
Sudska zaštita – nadležan opštinski sud, privremena mera kao u Srbiji
U oblasti sudske zaštite, glavna sličnost je privremena mera kojom sud po hitnom postupku, u roku od osam dana, stavlja van snage akt poslodavca kojim se vrši odmazda nad uzbunjivačem. Privremena mera je, na predlog sudije Vrhovnog kasacionog suda Snežane Andrejević, ugrađena u srpski zakon i u poslednje četiri godine pokazala se kao najefikasnije sredstvo za efikasnu zaštitu uzbunjivača.
Glavne razlike u odnosu na srpski zakon tiču se rokova i nadležnog suda. Hrvatski uzbunjivač će moći da podnese tužbu za zaštitu u vezi sa prijavom nepravilnosti u roku od 3 godine od dana kada je saznao za štetnu radnju (šest meseci u Srbiji), odnosno u roku od pet godina od dana kada je štetna radnja poduzeta (objektivni rok, u Srbiji tri godine).
Pored suda opšte mesne nadležnosti, nadležan je opštinski sud prema mestu prebivališta ili boravišta tužioca ili opštinski sud na čijem je području štetna radnja preduzeta ili je nastupila štetna posledica. Sudska zaštita se ostvaruje u posebnom postupku koji se pokreće pomenutom tužbom, a kao umešač na strani uzbunjivača se može pojaviti ombudsman, kao i organizacije, ustanove, udruženja ili druge osobe koje se u okviru svoje delatnosti bave zaštitom ljudski prava i borbom protiv korupcije (sud dopušta mešanje samo uz pristanak uzbunjivača). Opštinski sud odlučuje i o privremenim merama.
Očigledno je da je hrvatski zakonodavac dao opciju opštinskom sudu da stavlja van snage pojedinačne akte (otkaz, premeštaj), što nadležni srpski viši sud nema, pa dolazi do prekida postupka dok se ne završi radno-pravni spor. Valja videti u praksi kako će ovakvo rešenje proći u sistemu hrvatskog sudstva, jer je stav srpske prakse da se pojedinačni radno pravni akti ne mogu pobijati pred višim sudom u postupku za zaštitu uzbunjivača.
Praksa ključna za konačni zaključak
Hrvatski zakon je na temeljima primene srpskog usvojio gotovo sva njegova pozitivna rešenja, uveo neka ograničenja, precizirao određene odredbe, i uveo stvarnu nadležnost opštinskog suda u svim pitanjima koja se tiču sudske zaštite uzbunjivača.
Srpski aktivisti i uzbunjivači, kao i sudije i pravnici sa zanimanjem će pratiti buduću praksu hrvatskih sudova. Možda će nam ona dati odgovor na to koja su moguća rešenje za usavršavanje srpskog zakona kada se steknu uslovi i potreba za to.
