Za mladog kraljevog poručnika Jovana Deroka godina 1940. bila je godina velikih ostvarenja. Nizali su se vedri i uspješni dani, oženio se, dobio čin kapetana i Orden bijelog orla za revnosnu službu, zatim postao komandir protivavionske baterije, a u toku pripreme za generalštabnu službu napisao je vrlo zapaženu knjigu o Topličkom ustanku i gerilskoj borbi. To djelo je izvanredno primljeno, a od stručne javnosti autor je ocijenjen kao izuzetno darovit pisac.
Ovom 28-godišnjaku iz ugledne i poznate porodice smiješila se blistava karijera. Uzdržan, nenametljiv, pristojnih finih manira, bio je omiljen u društvu kolega, ali i mnogo žensko oko ostalo je na tom mladiću, koji je svojim izgledom mogao stati rame uz rame sa tadašnjim zvijezdama zlatnog doba Holivuda kakvi su bili Gari Kuper, Erol Flin, Gregori Pek ili njegov vršnjak Tajron Pauer, na kojeg je pomalo i ličio. A onda se slika svijetle budućnosti razbila u paramparčad. Došla je kobna ’41. godina i taj nesrećni april, koji je uz imenicu rat ušao u anale kao kratki oružani sukob u kojem je Vojska Kraljevine Jugoslavije, protivno svim predviđanjima, za svega dvanaest dana bila razbijena. Temelji državne zgrade bili su toliko potkopani separatizmom i izdajom, da se ona pri energičnom udaru njemačke ratne mašinerije srušila kao kula od karata. Njegova jedinica, stacionirana u okolini Zagreba, pala je po već pripremljenom domino efektu, jer je lanac komandovanja bio prekinut, a na svakom koraku antidržavni elementi su sabotažama i subverzijama činili sve da se Nijemci bukvalno prošetaju kroz Hrvatsku, obasipani erupcijom oduševljene dobrodošlice.
U mlađanom Jovanu gori plamičak kosovskog zavjeta. Odan oficirskoj časti i zakletvi, on ne želi položiti oružje i povlači se prema Crnoj Gori, gdje bi po ratnom planu njegova jedinica trebalo da nastavi borbu. Međutim, od toga nema ništa. U Boki tad sreće poručnika Zvonka Vučkovića, Hrvata porijeklom iz Vareša kod Sarajeva, iskrenog jugoslovenskog patriotu, privrženog srpskoj slobodarskoj i vojnoj tradiciji. Saznavši da se na Ravnoj Gori okupila grupa oficira koja ne prihvata kapitulaciju i želi nastaviti gerilsku borbu kako bi sa obraza oprali sramotu aprilske katastrofe i njih dvojica se sredinom jula obreše u tom kolu. Draža Mihailović kao stari obavještajac brzo je proniknuo u karakter Jovana Deroka, najmlađeg kapetana u svojoj vojsci, njegovu oficirsku čast, ozbiljnost, inteligenciju i vatreni borbeni duh.
Za razliku od njega neki su komentarisali da je taj bledunjavi momak neko gradsko dijete, mamina maza i da će u prvoj borbi pokleknuti. Njihova skepsa sa dozom ljubomore posebno je ispoljena kada je Deroko dobio prva i to visoka komandna zaduženja. No, uskoro će ih glasovi sa terena o njegovim sposobnostima, komandnom integritetu i ogromnoj ličnoj hrabrosti, natjerati da se ujedu za jezik i da ubuduće sa velikim respektom spominju njegovo ime.
Opsada Kraljeva
Od avgusta do oktobra te ’41. jedinice Jugoslovenske vojske u otadžbini (JVUO), pod komandom generala Mihailovića od Nijemaca su oslobodili: Loznicu, Bogatić, Krupanj, Banju Koviljaču i Gornji Milanovac. Prvog oktobra zajedno sa partizanima oslobođen je i Čačak, a Deroko je ravnogorski predstavnik u zajedničkoj komandi. Ubrzo potom donosi se odluka da združene jedinice ovih ustaničkih vojski krenu u oslobađanje Kraljeva. Komandu nad jedinicama dobija četnički major Radoslav Đurić, a Deroko je načelnik zajedničkog štaba i istovremeno komandant prve Dražine artiljerijske jedinice, sa topovima koje je upravo on zarobio u Čačku, a plijen solidarno podijelio sa partizanima. Opsadu Kraljeva izvršilo je oko 4.500 ravnogoraca i oko 1.500 Brozovih vojnika. Ta brojnost nije osiguravala siguran uspjeh, jer je grad, kao strateški važnu tačku, branila 717. posadna divizija sa 3.000 vojnika, naoružana do zuba i utvrđena sistemom betonskih bunkera, rovova i drugih zapreka. Tokom opsade, koja je trajala skoro cijelog mjeseca oktobra, kapetan Deroko je čovjek oko kojeg se sve vrtjelo. Bujnom mladalačkom energijom i patriotskim zanosom bacao se sa jednog zadatka na drugi. Obučavao je zajedničke komandose, formirao diverzantske trojke i noću s njima upadao u grad, vršio sabotaže i dovodio “živ jezik”, a danju pravio ratne planove i pripremao razna priručna sredstva za napad. Obazrivo sa puno takta stišavao je nepovjerenje i surevnjivost među stranama, insistirajući na toleranciji i zajedništvu, hrabrio je kolebljive, ali znao i priprijetiti. Jednom riječju, on je svojom ličnošću natkrilio cijelu tu operaciju. Prve borbe oko Kraljeva počele su 4. oktobra, da bi se vremenom intenzivirale. Nijemci zbog gubitaka vrše masovna hapšenja po gradu i već sredinom mjeseca počinju sa strijeljanjem po onoj kobnoj Hitlerovoj naredbi da se za jednog ubijenog Nijemca strijelja 100, a za ranjenog 50 Srba. Njemački general, Austrijanac Franc Beme, koji je mjesec dana ranije primio komandu nad Srbijom, ovako je tu naredbu obrazložio nižim komandama: “Pregazite ovu zemlju, u kojoj se 1914. potocima lila njemačka krv zbog podmuklosti Srba. Vi ste osvetnici mrtvih, odmazda mora pogoditi cjelokupno stanovništvo.” Za narednih nekoliko dana biće strijeljano ukupno 2.190 civila. Saznavši za to, četnici žele pošto-poto da zauzmu grad, uz spremnost da plate bilo koju cijenu, međutim kod partizana će se uskoro, pod dejstvom suprotnih naređenja, ispoljiti pasivnost i opstrukcija borbe. Ovdje treba jasno podvući razliku između većine običnih partizanskih vojnika, koji su bili za udruženu borbu protiv Nijemaca i komunista, njihovih komandanata, a posebno političkih komesara. U noći 15. oktobra Deroko je niz tjesnac Komidžor gurnuo na njemačke zapreke vagon napunjen avionskim bombama. Detonacije su bile strahovite i kod mosta je probijena barikada, nad Kraljevom je sijevala “živa vatra”.
To je bio znak za žestok napad po svojim pravcima. Otvara se krvava borba, u kojoj četnici u talasima jurišaju na njemačke utvrde i bunkere. Odred smrti poručnika Sima Uzelca, Leteći odred Novice Cotoljevića i Jelički odred kapetana Jovana Bojovića probijaju se u sam centar grada. Međutim, izuzev Trnavskog bataljona, sve druge partizanske jedinice ostaju pasivne, a neke su se izvukle već sa prvim mrakom. Nijemcima to nije promaklo i oni s jakim oklopnim jedinicama kreću u protivnapad, zaposjedaju napuštene partizanske položaje i ravnogorcima dolaze s leđa, dovodeći ih u bezizlazan položaj. U tom trenutku počinje neviđena klanica i strašna izgibija četnika, samo u Jeličkom odredu od 100 boraca izginulo je 70. Tom prilikom junački gine smjeli Ličanin iz Perušića, poručnik Simo Uzelac, komandir Odreda smrti, koji se borio do posljednjeg daha, odbijajući da ga ranjenog sa bojišta iznese neustrašivi narednik Milutin Janković. Ginu i kapetani Dušan Laušević i Petar Dejanović. Pored njih ravnogorci tu ostaju bez svog velikog heroja, kapetana Jovana Bojovića koji pada u jurišu, predvodeći Jelički odred. “Odred smrti javlja Draži, Bojovića da ne traži/../O, Jelice, je l’ ti žao, Bojovića što je pao, Bojovića i ostalih, na Kraljevu hrabro palih”, spjevao je narod.
Pregovori
Krajem oktobra Tito i Draža u Brajićima ponovo pregovaraju o nastavku zajedničke borbe, pri čemu je Mihailović namjeravao da sve ustanike vremenom stavi pod svoju, odnosno kontrolu legitimne vlade u Londonu, priznate od saveznika. Za Broza su to bili samo taktički pregovori, a odluku o drugoj fazi revolucije već je bio donio. To je konkretno značilo da poslije stvaranja oružane sile pod rukovodstvom Komunističke partije (1. faza) treba uništiti i eliminisati sve elemente prethodnog poretka i tako oružanom revolucijom preuzeti vlast u zemlji (druga faza). Efikasnu formulu već su pronašli njihovi idoli boljševici, kada su svojoj državi, iscrpljenoj ratnim naporima, 1917. revolucijom zarili nož u leđa tokom Velikog rata. To je naravno direktno vodilo u građanski rat, a posebna je priča što to krvno kolo (revoluciju) Broz nije započeo u Hrvatskoj, već je to sjeme bratoubilačkog razdora donio u Srbiju.
Zbog svojih ranije iskazanih pregovaračkih sposobnosti, u Dražinom timu bio je i kapetan Deroko. Za razliku od prethodne dvojice, on je u svojoj neiskvarenoj čestitosti pomalo naivno vjerovao da je zajednička borba sa komunistima protiv okupatora ne samo poželjna, nego i moguća. Poslije toga, kakva-takva zajednička opsada Kraljeva ponovo se nastavlja, uz već ispoljenu opstrukciju partizana, koji su na Ružića brdu 28. oktobra čak ostavili i top Nijemcima, uzmičući bez iole ozbiljnog otpora. Ravnogorci 1. novembra čine posljednji pokušaj da zauzmu Kraljevo. Tom prilikom u borbu uvode dva tenka “hočkinsa”, zarobljena ranije kod Gornjeg Milanovca. Nešto prije ponoći prodiru u grad, pri čemu prvi tenk narednika Dragomira Topalovića izbija na centralni trg, ali ni tada nisu uspjeli razbiti dobro utvrđenu njemačku odbranu. Ponovo se desilo isto, većina partizanskih jedinica je ostala pasivna i akcija je morala biti prekinuta.
Vladimir Dedijer, kasniji Titov biograf, tada prisutan na ovim prostorima, u svom “Dnevniku”, drugi tom, priznaje “partizansku krivicu za neuspjeh i nepotrebne četničke žrtve od 250 ljudi”. Sa druge strane, Nijemci su u svom izvještaju naveli da su pobunjenici na Kraljevu izgubili oko 500 ljudi. Kap je prelila čašu i došlo je do svađe unutar zajedničkog štaba. Četničku gorčinu nije teško zamisliti, upirali su prstom u partizanskog komesara Ratka Mitrovića, kao glavnog krivca za neuspjeh. Pričalo se da ga je navodno desetak dana ranije sa uperenim pištoljem Deroko pred sobom tjerao u borbu, kad ga je našao skrivenog u nekoj štali ili šupi. Poslije rata po tom vajnom komesaru nazvano je niz ulica, škola, ustanova i preduzeća, a stvarnim junacima se ni za grob ne zna. Deroko tada u selu Drakčićima saziva starješine jedne i druge strane, s namjerom da spriječi dalju konfrontaciju, mada je već došlo do sukoba u Požegi, Užicu i Čačku. Međutim, to nije “pilo vode” i građanski bratoubilački rat je mogao da počne. On se potom povlači na svoj ljubićki artiljerijski položaj. Još ne gubeći posljednju nadu u pomirenje, svojim borcima naređuje da u slučaju sukoba sa partizanima pucaju iznad njihovih glava. “To su naša zavedena braća, koja će se otrijezniti od crvene propagande”, govorio je.
Svoju naivnost platio je glavom. Partizani, koji su nešto ranije pod prijetnjom smrću sproveli masovnu mobilizaciju, napadaju ga 6. novembra s namjerom uništenja njegove jedinice i preotimanja artiljerije. On brani topove na Ljubiću sve dok se, ozbiljno ranjen, nije morao povući. Kada se 8. novembra spustio do rječice Čemernice da opere i previje rane, tu sa manjom grupom saboraca biva zarobljen i zvjerski ubijen. Pada kao prva žrtva bratoubilačkog sukoba, koji će odnijeti nebrojene živote i ostaviti podjele koje još traju.
“Ko te to tako rani, čovječe – Brat – Pa zato je tako duboko”, kaže narodna mudrost.
Po matičnim knjigama crkve u Preljini, sa više od dvadeset uboda nožem usmrtio ga je partizan Milutin Milošević iz Prislonice. Upadljiva je sličnost ovog užasnog čina sa jednim istorijskim događajem, naime, na tom istom Ljubiću Turci su u slijepom bijesu 126 godina ranije na komade isjekli srpskog junaka Tanaska Rajića, koji je do zadnjeg daha branio svoje topove. Za Derokovo zvjersko ubistvo narod je vezivao još neka partizanska imena, a u pokušaju da zabašure ovaj zločin pobjednici, vlasnici monopola na “istinu”, u svoje su dokumente upisali neke druge verzije, koje neće narušiti sliku uzvišenih moralnih uzora, koju su bez trunke stida o sebi stvarali. Derokova pogibija bolno je odjeknula u narodu, a na Ravnoj Gori je izazvala duboku potištenost, 29-togodišnji kapetan bio je ne samo jedan od najomiljenijih već i najperspektivnijih oficira među četnicima i uz pogibiju majora Boška Todorovića u Hercegovini smatra se nenadoknadivim gubitkom za JVUO. Njegov leš, bačen u rijeku, izvadili su seljaci i sahranili na obali. Apsurd je bio da prva žrtva građanskog rata bude baš on,
“Deroko je od svih naših oficira, s najviše uvjerenja radio na zbližavanju četnika i partizana”, riječi su Zvonka Vučkovića, sa kojim je saglasan i Mladen Žujović, tada ugledni srpski političar. To isto su, na ovaj ili onaj način, u svojim sjećanjima potvrdili i neki od partizanskih ondašnjih oficira, kao Pavle Jakšić i Đoko Milovanović.
Legenda
Pa zašto su ga onda komunisti ubili? Odgovor leži u nekoliko činjenica. Kao prvo, postao je suviše popularan i uživao nepodijeljenu podršku naroda tog kraja pa je tako potiskivan komunistički uticaj. Vučković takođe piše: “Deroko je postao legenda, ne samo u našim, nego i u partizanskim redovima.” Ljudi su voljeli ovog mladog čovjeka, čije lice je odavalo plemenitost i bilo obasjano nekom unutrašnjom iskrenom dobrotom. Pored toga, “crvena” propaganda je imala pogubno dejstvo na mentalnu strukturu pojedinaca pa i masa koje su uz rasipavanje mržnje sistematski huškane protiv “klasnog neprijatelja”, gdje su naravno spadali i oficiri odani kralju i monarhiji. Baš oni su bili posebno omraženi, jer su, kao slavom ovjenčani pobjednici iz prethodnog rata, bili stub države i u narodu njen najpoštovaniji stalež.
Kada na terenu više nije bilo komunista, na Bogojavljenje ’42, Derokovo tijelo je preneseno i, uz prisustvo ogromnog broja poštovalaca i uglednih ljudi tog kraja, sahranjeno na Ljubiću pored spomenika Tanasku Rajiću, zbog pomenute simbolike. Da njegova smrt nije bila tek izolovan zločin nekog sumanutog ubice, već dio planskog brutalnog sistema zločina, govori i činjenica da su poslije rata partijski egzekutori odvratnim, neljudskim postupkom njegov grob raskopali, a kosti bacili u neku jarugu da s njima nahrane divlje zvijeri. Ti isti izopačeni neljudi, brišući tragove zločina, činili su nove. Obrušili su se i na Davida Komadinića iz Konjevića, koji je prvobitno sahranio Derokovo tijelo kod rijeke.
Danima su ga progonili i na kraju i ubili, oko svega zidajući čvrst zid ćutanja. Golema je lista sličnih užasnih i potpuno nepotrebnih zločina, pri čemu je začuđujući potpuni izostanak osjećaja krivice i kajanja za svoja nedjela kod tih ciničnih “moralista”, u čijim bajkama piše da su za ukradenu šljivu znali strijeljati borca.
Ugledna familija
Jovan Deroko rođen je prije 110 godina, 7/20. aprila 1912. u francuskom gradu Krezou, gdje je njegov otac, pukovnik Vladislav Deroko, boravio na ispitivanju i kupovini topova za srpsku vojsku u tamošnjoj fabrici. Njegov djed Jovan, porijeklom Italijan, profesor na liceju, doselio se iz Dubrovnika u Beograd 1850, oženio se Katarinom Vuković, prešao na pravoslavlje i uzeo krsnu slavu Svetog Marka. Majka kapetana Deroka Natalija bila je kćerka jednog od najviđenijih Srba 19. vijeka, dr Vladana Đorđevića, predsjednika vlade, diplomate, ljekara i književnika. Porodica Deroko dala je mnoge ugledne ljude. Jovanov brat od strica bio je poznati arhitekta Aleksandar Deroko, između ostalog autor Hrama svetog Save na Vračaru, Kapele sarajevsko-vidovdanskih heroja i Preobraženjske crkve u Sarajevu.
Topalović i Tozovac
Sa pomenutim tragičnim događajima u vezi sa Kraljevom tijesno su sudbinski povezana i dva počivša popularna pjevača narodne muzike. Otac pjevača Dobrivoja Topalovića, poručnik Dragomir Topalović bio je komandir štabske čete generala Mihailovića i rijetko smion i sposoban ratnik. Upravljao je prvim tenkom koji se 1. novembra ’41. hrabro probio do trga u Kraljevu i to bez granata, koristeći samo mitraljesku vatru. Svetozar Toza Žiković, otac Predraga Živkovića Tozovca, ugledni kraljevački ugostitelj i muzičar, bio je jedan od 1190 streljanih Kraljevčana sredinom oktobra ’41.
Autor: Dragan Mijović
