Posle rata komunisti su objavili četiri obimna zbornika nemačkih dokumenata koja se tiču „narodnooslobodilačke borbe“, pa nije teško utvrditi gubitke Nemaca od strane partizana. Ove nemačke gubitke ima smisla pratiti do 25. septembra 1944. godine, jer su toga dana odredi Crvene armije počeli masovno da ulaze na teritoriju Kraljevine Jugoslavije.
PIŠE: Miloslav SAMARDžIĆ
Zapravo, statistika je sporna još od kada je avijacija Zapadnih saveznika počela da ubija Nemce na jugoslovenskoj teritoriji, krajem 1943. godine. Kakvo-takvo razdvajanje ovih gubitaka moguće je samo u malom broju slučajeva, poput desanta na Drvar, a inače svi oni, u zbirnim izveštajima za pojedine periode, idu u korist partizana. Isti je slučaj i sa raznim drugim zbirno prikazanim nemačkim gubicima: gubici nastali prilikom pobune pripadnika 162. turkmestanske divizije (pri tom su ubili nekoliko Nemaca), zatim Nemci koje su poubijali pripadnici hrvatskih formacija prilikom prelaska u partizane, gubici od „prijateljske vatre“, u raznim nesrećema, itd. Poseban problem predstavlja činjenica da je u mnogim nemačkim divizijama bilo i pripadnika drugih naroda, što u statistikama o gubicima nije uvek evidentirano (npr. u 114. diviziji bilo je dosta Poljaka).
Ipak, sve ovo je ostavljeno, a sem toga dodata je i stavka „razni neuhvaćeni gubici“. Naravno, u pomenutim zbornicima nemačkih dokumenata nisu navedeni svi gubici, jer zapravo nemačka arhiva nije kompletna, pošto su mnoga dokumenta uništena i pogubljena. Međutim, dokumenata ima dovoljno i gubici se mogu utvrditi makar u grubim crtama. Bitna odstupanja teško da su moguća, pošto su u prikazu koji sledi obuhvaćene sve glavne operacije.
Nemački gubici od partizana 1941. godine:
Gubitke Nemaca od partizana tokom 1941. godine najlakše je utvrditi oduzimajući poginule od četnika od ukupnog broja poginulih. Iz četiri nemačke posadne divizije tokom 1941. godine poginulo je 276 vojnika, podoficira i oficira, od kojih 191 od četnika, što znači da ih je 85 poginulo od partizana.[1]
U operaciji slamanja „Užičke republike“ poginulo je još 11 nemačkih vojnika iz dve divizije dovedene kao pojačanje.[2]
Prema tome, tokom 1941. godine partizani su ubili 96 Nemaca.
Najviše Nemaca partizani su likvidirali 2. oktobra 1941. godine, na drumu Beograd–Topola. Jedna nemačka pozadinska jedinica, sastavljena od 45 pripadnika 3. i 4. čete 2. odeljenja vezista iz Komande 521, toga dana je krenula na put u tri kamiona i dva automobila.[3]
Ove Nemce napada 150 partizana pod komandom Dragoslava Jovanovića i Radislava Sokolovića, što je ustanovljeno na osnovu ispitivanja zarobljenika.[4]
U kraćoj borbi nekoliko Nemaca je ubijeno, dvojica su teško ranjena, desetorica su pobegla, a ostali su zarobljeni. Komandir vezista, poručnik Ler, ponudio je partizanima razmenu za komuniste zatvorene u Beogradu, što su oni odbili. Utom se na drumu pojavilo 18 nemačkih kamiona. Videvši ih, partizani su poubijali Nemce puškomitraljezima, osim šestorice, koje su poveli sa sobom. Streljanje je preživeo desetar Johan Kerbler, praveći se da je mrtav.
Komandant jedinice od 18 kamiona na licu mesta je sačinio izveštaj, tvrdeći da su nemački leševi „osakaćeni“, da su im „lobanje razbijene, noge isečene, lica unakažena“.[5]
Pre nego što su stigli rezultati obdukcije, nemački komandant Srbije, general Franc Beme, izdao je 4. oktobra naredbu o odmazdi, u kojoj se kaže:
„Dana 2. oktobra, prilikom prepada na nemačke jedinice, 21 vojnika (22. je preminuo naknadno – prim, aut) ubile su mučki komunističke bande NA BESTIJALAN NAČIN. Kao represaliju i odmazdu, streljati odmah za svakog ubijenog nemačkog vojnika 100 srpskih zatvorenika. Odrediti 2.100 zatvorenika u koncentracionom logoru Šabac i Beograd, pretežno Jevreja i komunista, i utvrditi mesto, vreme i lokaciju za sahranjivanje…“[6]
Obdukcija je izvršena narednog dana u Beogradu, u prisustvu poručnika Lokermana i fotografa Propagandnog odeljenja Komande Srbije. U nalazu nemačkog vojnog lekara koji je izvršio obdukciju zapisano je kako se „ne može zaključiti sa sigurnošću da su na telima izvršena sakaćenja ili zlostavljanja“. Fotografije su odmah dostavljene Bemeu.[7]
Ipak, Beme nije demantovao navode iz svog saopštenja, tako da je priča o unakazivanju leševa nemačkih vojnika ostala do naših dana, naročito zahvaljujući ljotićevcima, koji su je često ponavljali, navodeći različite lokacije (obično selo Ljuljake, na drumu Kragujevac–Gornji Milanovac, ili vis Svetinja, na drumu Kragujevac–Topola–Beograd).
U stvarnosti, nema dokaza da su partizani, niti naravno četnici, ma gde unakazili nemačke leševe.
Na drumu Beograd–Topola, kod sela Krćevac, komunisti su 26. oktobra postavili zasedu još jednoj nemačkoj pozadinskoj jedinici. Tom prilikom su likvidirali sedam pozadinaca, ali nije bilo odmazde, jer je Beme uvažio žalbu predsednika Opštine Topola, Miloša Jokića, kako je upozorio lokalnog nemačkog komandanta da ne šalje pozadince bez obezbeđenja.[8]
Jokića su komunisti ubili odmah posle rata, zbog „saradnje sa okupatorima“.[9]
Nemački gubici od partizana 1942. godine:
– 5, Istočna Bosna. Prema nemačkom izveštaju, od 16. do 30. januara poginulo je 25 Nemaca. Kako iz ovih izveštaja proizilazi da su borbe pretežno vođene sa četnicima, logično je da su Nemci od njih više stradali (20 poginulih).[10]
– 5, Zapadna Srbija (proizilazi iz konteksta nemačkog izveštaja o gubicima od 20. februara 1942).[11]
– 25, u Srbiji i Bosni, prema desetodnevnom izveštaju nemačke Komande Srbije od 1. marta 1942. Nema preciznih podataka o borbama. Iz izveštaja proizilazi da su najveće gubitke Nemci imali u oblasti Prijedora. U to doba ovde još nije bilo podele na četnike i partizane. Istaknutu ulogu u borbama imao je Rade Radić, potonji komandant Bosanskih četničkih odreda. Prema posebnom izveštaju o Operaciji „Prijedor“, koja je počela 17. februara, Nemci su imali 34 poginula vojnika. Izgleda da su ovi gubici podeljeni na više desetodnevnih izveštaja.[12]
– 13, u Srbiji i Bosni, prema desetodnevnom izveštaju nemačke Komande Srbije od 10. marta. Izgleda da se gubici pre svega odnose na oblast Prijedora.[13]
– 1, u Srbiji ili Bosni, prema desetodnevnom izveštaju nemačke Komande Srbije od 20. marta.[14]
– 28, na drumu Stolac–Ljubinje, 10. marta 1942. Partizani su napali kolonu od 60 kamiona koji su prevozili boksit. Kolona je bila bez oružane pratnje. U kamionima se nalazilo ukupno 100 Nemaca, računajući i vozače. Ostali Nemci su zarobljeni, a Italijani su ih uskoro oslobodili.[15]
– 1, u Srbiji ili Bosni, prema desetodnevnom izveštaju nemačke Komande Srbije od 31. marta 1942. Verovatno je poginuo od partizana.[16]
– oko 100, u Zapadnoj Bosni od aprila do avgusta 1942. Najviše Nemaca poginulo je u Operciji „Zapadna Bosna“, usmerenoj na Kozaru juna meseca. Prema izveštaju komandanta nemačke 718. divizije, generala Štala, od 6. avgusta, „od početka operacija u Zapadnoj Bosni (5. juna 1942) nastali su sledeći gubici: a) Nemci: 69 mrtvih, 160 ranjenih, 7 nestalih, b) Hrvati: 455 mrtvih, 654 ranjena, 498 nestalih, c) Neprijatelj: 4.310 mrtvih, 10.704 zarobljenih“.[17]
– 13, u Bosni od 16. do 25. avgusta.[18]
– 8, iz sastava 704. divizije, na Fruškoj Gori avgusta meseca (poginula su i dva Hrvata, dok na strani „neprijatelja“ Nemci navode sledeće gubitke: 369 mrtvih i 1.333 uhvaćena).[19]
– 12, gubici 714. divizije u septembru (severozapadna Bosna).[20]
– 2, gubici 718. divizije u septembru, Bosna.[21]
– 8, u oblasti Jajca, Bosna.[22]
– 7, gubici 714. divizije novembra meseca (severozapadna Bosna).[23]
– 28, gubici 718. divizije novembra meseca.[24]
– 19, gubici 718. divizije decembra meseca.[25]
– 50, razni neuhvaćeni gubici, ne računajući sabotaže i diverzije na železnicama na obodu „Bihaćke republike“, jer su u njima, prema nemačkim izveštajima, po pravilu ginuli Hrvati (nekoliko desetina poginulih).
Tokom 1942. godine partizani su ubili ukupno 325 Nemaca.
Nemački gubici od partizana 1943. godine:
– 335, u Operaciji „Vajs“ protiv „Bihaćke republike“ januara i februara 1943. Gubici partizana: 6.521 ubijen i 2.010 zarobljenih. U Ratnom dnevniku Vermahta upotrebljen je izraz „naši ukupni gubici“, dok braća Kneževići, pozivajući se na jednu američku studiju o gerili na Balkanu, dodaju da su i gubici Hrvata bili približno toliki. Sudeći prema razvoju događaja, izgleda da se brojka od 335 poginulih ipak odnosi na ukupne gubitke, tj. i na hrvatske. Naime, u ovoj operaciji nije postojao obruč, već je jugoistočni pravac ostao otvoren za povlačenje. Tako je u partizanskom pokretu došlo do rascepa: jedni, na čelu sa Brozom, bili su za bekstvo na jugoistok, dok su lokalne jedinice, bojeći se da se ne ponovi „slučaj Kozara“, smatrale da treba ostati i braniti civile. Glavnina je ipak otišla bez odsudne borbe, dok su lokalne jedinice ostale i pored Brozove naredbe. Iz nemačkih dokumenata vidi se da su gubitke imale nemačke jedinice koje su ostale na tom sektoru – gubici se mere desetinama – dok je 7. SS brdska divizija „Princ Eugen“ prodirala na jugoistok bez otpora. Međutim, da bi se izbegao prigovor o pristrasnosti, u ovoj statistici ostavljena je cifra 335.[26]
– 7, u Južnoj Srbiji februara 1943.[27]
– 40, gubici 114. divizije aprila 1943. godine (Banija i Bosanska Krajina).[28]
– 39, gubici Grupe „Zapad“, sastavljene od jedinica 189. rezervne divizije, u operacijama „Braun“ i „Virovitica“ u Zapadnoj Slavoniji aprila 1943. godine (kod partizana procenjeno 2.500 mrtvih i 600 zarobljenih).[29]
– 34, gubici 114. divizije maja 1943. godine (Banija i Bosanska Krajina).[30]
– 513, gubici u Operaciji „Švarc“ maja i juna 1943. godine, u Crnoj Gori i Hercegovini. Prema divizijama: 118. divizija – 262, 1. brdska – 43, 7. SS „Princ Eugen“ – 120, 724. lovački puk – 2, Brandenburški puk – 12, 2. bataljon 734. puka – 46, 2. bataljon 724. puka – 6, 369. divizija – 92. Ukupno 583, od toga nemački gubici 513, kada se računa da je sastav 369. divizije bio 70 posto hrvatski.
Partizanski gubici bili su 7.489 izbrojano mrtvih, pored toga još 3.000 procenjeno mrtvih i 1-2.000 umrlih od gladi i zaraza (najviše od pegavog tifusa, zbog čega Nemci nisu smeli da broje sve poginule). Od oko 16.000 partizana iz njihove glavnine, u Operacije „Švarc“ stradalo ih je oko 12.000.[31]
Izvestan broj od 513 ubijenih Nemaca pao je od četnika, ali to je nemoguće precizno utvrditi, jer nemačka statistika daje samo zbirne podatke. Prema zapovesti komandanta nemačkih trupa u NDH, generala Litersa, od 25. maja 1943, „glavnina četnika je uspela da izmakne nemačkim jedinicama“ (Operacija „Švarc“ prvobitno je planirana samo protiv četnika),[32] dok je u izveštaju 118. divizije o gubicima neprijatelja zabeleženo:
„Partizana izbrojano mrtvih: 1.771, ocenjeno mrtvih 2-3.000, zarobljeno 472, od toga 274 streljano.
Četnika izbrojano mrtvih 6, zarobljeno 549“.[33]
Nemci su smatrali da su u ovoj operaciji imali relativno visoke gubitke zato što su ubijali zarobljene partizane, pa su oni pružali otpor do poslednjeg metka. Zato su naredili da se zarobljeni partizani ubuduće ne ubijaju, ali su tu naredbu brzo ukinuli.
– 29, tokom operacija policijskih snaga u Sloveniji maja 1943.[34]
– 14, u Operaciji „Prozit“ u Slavoniji juna meseca.[35]
– 30, gubici 114. divizije juna meseca (Banija, Zapadna Bosna).[36]
– 8, nemački pozadinci koji su išli iz Kruševca u Brus da kupe krompir, ubijeni u zasedi kod Ćelija. Za odmazdu, Nemci su 29. juna u Kruševcu streljali 324, a na Banjici 271 Srbina.[37]
– 1, prilikom napada na Aerodrom „Rajlovac“ 10. avgusta 1943.[38]
– 8, gubici 294. divizije od 1. oktobra do 19. novembra prilikom zauzimanja severnog primorja, koje su Italijani prilikom kapitulacije predali partizanima (svi gubici su nastali prepadom na „snabdevačku četu“ kod Zrmanja vrela).[39]
– 16, gubici u Operaciji „Citen“ (osvajanje teritorija u Dalmaciji i Jugozapadnoj Bosni, koje su Italijani prilikom kapitulacije predali partizanima).[40]
– 1, nemački pilot oboren od američke avijacije nad Hercegovinom decembra meseca, uhvaćen i ubijen od partizana.[41]
– 9, gubici u Operaciji „Ristov“ u Zapadnoj Bosni decembra meseca.[42]
– 29, gubici u Operaciji „Kugelblic“ u severoistočnoj Bosni decembra meseca (na drugoj strani 806 „izbrojano mrtvih“ partizana i veći broj „sa sigurnošću“ procenjeno mrtvih).[43]
– 3, gubici u Operaciji „Šnešturm“ u severoistočnoj Bosni decembra meseca (212 izbrojano mrtvih partizana i veći broj procenjeno mrtvih).[44]
– 5, gubici u Operaciji „Napfkuhen“ u severnoj Bosni decembra 1943.[45]
– 16, prema podacima nemačke Komande Srbije za decembar 1943; ovo je procena, ukupno su Nemci, TOT i folksdojčeri imali 32 poginula, tj. pretpostavka je da su ostale ubili četnici širom Srbije ili, izvestan broj, Italijani u Sandžaku.[46]
– 100, razni neuhvaćeni gubici tokom 1943.
Ukupno tokom 1943: 1.216 Nemaca ubijeno od strane partizana.
Nemački gubici od partizana od 1. januara do 25. septembra 1944. godine:
– 14, od polovine januara do polovine februara 1944, prema izveštaju nemačke Komande Srbije. Ukupni gubici Nemaca u tom periodu bili su 27 poginulih. Pretpostavka je da su ostale ubili četnici. Nemci su tada ubili 123, ranili 37 i zarobili 82 četnika.[47]
– 9, gubici u Dalmaciji februara meseca (nasuprot 327 izbrojano i 50 procenjeno mrtvih partizana).[48]
– 20, u Crnoj Gori krajem februara i početkom marta 1944.[49]
– 84, u atentatima, sabotažama i sopstvenim operacijama u Istri i Sloveniji od 24. januara do 29. februara 1944.[50]
– 8, u Operaciji „Morngenštern“ jugozapadnoj Bosni aprila i maja 1944.[51]
– 14, kod sela Lomnice, ispod Jastrepca, u zasedi postavljenoj učenicima Padobranske lovačke škole u Kruševcu.[52]
– 80, u Operaciji „Reselšprung“ (Desant na Drvar). Nemci i Hrvati imali su ukupno 122 poginula, od kojih je deo poginuo od savezničke avijacije, koja im je izbacila iz stroja preko 100 vozila. Poginuo je 61 od 650 bačenih padobranaca, od kojih su 500 bili Nemci a 150 Hrvati. Ne mogu se tačno raščlaniti gubici od partizana i od savezničke avijacije, kao ni nemački i hrvatski gubici, tj. 80 je približna procena. Za gubitke neprijatelja Nemci kažu: „1.186 izbrojano, 1.075 po proceni poginulo, 238 zarobljeno, 35 prebeglo… 4 neprijateljska lovca sigurno, a 1 verovatno oboren“. U izveštaju Brandenburškog puka pored ostalog stoji: „Neprijateljsko vazduhoplovstvo postiglo je za vreme operacije znatne uspehe… Ni efikasna odbrambena vatra protivavionskih topova od 2 cm i mnogobrojnih mitraljeza nije donela vidno olakšanje našim jedinicama“.[53]
– 47, gubici na Istri od 11. do 25. juna 1944. Kao gubici neprijatelja navode se: 909 ubijenih, 218 zarobljenih, 736 uhapšenih civila i 28 prebeglih.[54]
– 77, u Operaciji „Draufgenger“ u Crnoj Gori jula 1944; reč je o Nemcima iz albanske SS divizije „Skenderbeg“. Albanci su imali 21 poginulog i 413 „nestalih“. Kod partizana je izbrojano 617 i procenjeno još 600 poginulih.[55]
– 86, gubici 7. brdske SS divizije „Princ Eugen“ jula 1944.[56]
– 341, gubici jedinica Vermahta u Jugoslaviji jula 1944; uključeni su i gubici od savezničkih bombardovanja, kao i gubici od četnika.[57]
– 18, gubici Nemaca u „Handžar“ diviziji jula 1944. godine (prema računici da su Nemci činili 30 posto ljudstva; ukupni gubici divizije bili su 89 poginulih).[58]
– 13, žandarmi ubijeni u prepadu južno od Inđije, početkom septembra.[59]
– 20, u napadu na Banjaluku, počev od 18. septembra. Ovo je procena, Nemci ne navode gubitke. Većinske jedinice u gradu bile su hrvatske.[60]
– 100, razni neuhvaćeni gubici.
Ukupno od 1. januara do 25. septembra 1944: 931 Nemac ubijena od strane partizana.
Broj zarobljenih Nemaca od strane partizana:
Tokom 1941. godine partizani su zarobili deset Nemaca kod Krupnja i još šest na drumu Beograd–Topola.
Tokom 1942, 1943. i do 25. septembra 1944, nailazi se na dokumenta o zarobljavanju manjih grupa Nemaca od strane partizana. Ukupno je reč o nešto preko 100 oficira, podofricira i vojnika.
Međutim, istorija socijalističke Jugoslavije napravila je mit o velikom broju zarobljenih Nemaca, a ujedno i o „martovskim pregovorima“ 1943. godine o razmeni zarobljenika. Zapravo, partizani su tada imali u rukama 20-30 nemačkih civila, mahom inženjera u bosanskim rudnicima, i jednog oficira, koga su uhvatali kada se udaljio od jedinice zbog stomačnih tegoba. Ovaj oficir, po činu major, komandovao je bataljonom (500 vojnika), a partizani nisu savladali ni njegov, ni ma koji drugi nemački bataljon do dolaska Crvene armije.
