Dehumanizacija Srba u Hrvatskoj, ovoga puta otelotvorena u napadima na njihove kulturne institucije, predstavlja put ka temeljnom cilju hrvatske nacionalne politike sa dugim kontinuitetom – „konačnom rešenju“ srpskog pitanja
Prošlo je tačno 30 godina od hrvatske zločinačke akcije Oluja. Proterivanje 250.000 Srba sa vekovnih ognjišta u Lici, Dalmaciji, Baniji, na Kordunu i u Slavoniji ne može se posmatrati kao jedinstven slučaj u istoriji srpsko-hrvatskih odnosa.
Proslave godišnjice etničkog čišćenja u Republici Hrvatskoj govore u prilog činjenici da je „operacija“ Oluja bila, ne samo vojna pobeda, već epilog i krajnji cilj jedne hrvatske politike sa dugim kontinuitetom. Upravo o kontinuitetima će ovde biti reči. Pokušaćemo da istaknemo najznačajnije tačke koje se kao konstante javljaju unutar hrvatske državne i kulturne politike prema Srbima, još od 19. veka.
U samo nedelju dana u nekoliko hrvatskih gradova – od Splita do Zagreba – zabeleženi su napadi i pokušaji opstrukcije srpskih kulturnih manifestacija. Grupa muškaraca prekinula je proslavu Dana srpske kulture u prostorijama Gradske četvrti Blatine-Škrape u Splitu. Devet lica je uhapšeno zbog toga, a sam incident izazvao je i protest navijača Hajduka okupljenih oko grupe Torcida.
Nekoliko dana kasnije, grupa od pedesetak maskiranih muškaraca, uglavnom mladića, pokušala je da upadne u Srpski kulturni centar u Preradovićevoj ulici u Zagrebu gde se održavala izložba Efemeris – legat Dejana Medakovića, kojom započinju Dani srpske kulture u tom gradu. Tokom incidenta mogao se čuti ustaški pozdrav „Za dom spremni“.
U Rijeci je, ispred dvorane gde se održavalo balkansko prvenstvo u karateu, umalo došlo do napada na mlade srpske karatiste. Zbog incidenata, organizatori su otkazali sve manifestacije koje su najavljene za 12. novembar u Srpskom domu u Vukovaru. [1]
Ministar odbrane Hrvatske Ivan Anušić istakao je da „nije primereno i ne treba ići sa takvim izložbama u ovim datumima, posebno u Vukovaru, kada znamo šta ovaj mesec obeležavamo, šta to znači za hrvatski narod“, i dodao da „ima vremena za izložbe“, da „one nisu problem, ali su problem termini i tajminzi“. Ministar unutrašnjih poslova Hrvatske Davor Božinović ocenio je da bi bilo „primerenije“ da se najavljena izložba „Srpkinja – heroina Velikog rata“ održi u nekom drugom trenutku. Odlaganje manifestacije u Vukovaru prethodno je zatraženo od strane gradonačelnika tog grada Marijana Pavličeka. [2]
Za upad na kulturnu manifestaciju u Splitu zagrebački Jutarnji list optužio je, nikog drugog, nego – Srbe. Zagrebački list objavio je tekst pod nazivom „Zašto srpske institucije u Hrvatskoj još uvek slave ljude koji su uništili srpsku pamet“, u kom su se zapitali „zašto hrvatski Srbi u Zagrebu održavaju skup o čoveku koji je pripremao teren za Miloševićevu politiku“ – misleći na Dejana Medakovića, za koga je hrvatski ministar unutrašnjih poslova Božinović rekao „da je jedan od kreatora Memoranduma SANU“ i dodao da „znamo da je reč o platformi na kojoj je krenulo sve vezano za agresiju Srbije na Hrvatsku 1991. godine“.[3]
Napadi na srpske kulturne događaje u savremenoj Hrvatskoj nisu slučajnost, već simptom duboko ukorenjenog obrasca odnosa prema Srbima – obrasca koji traje već više od jednog veka. U pitanju nisu „izolovani incidenti“, ni „nesporazumi“, kako se to u javnosti često eufemistički naziva. Reč je o simptomima jednog starog i tvrdokornog fenomena: neprestane sumnje u legitimnost srpskog postojanja u hrvatskom društvu.
Ta sumnja, povremeno prikrivena formalnim izrazima tolerancije, uvek iznova izbija na površinu kada Srbi pokušaju da se pojave u javnom prostoru – ne kao politički, već kao kulturni subjekt. Kada se napadne koncert, izložba ili književno veče koje nosi srpsko ime, to nije isključivo napad na sam događaj, već i na ideju da ta zajednica ima pravo da stvara, govori, diše.
Istorijska nit
Kada govorimo o zvaničnoj politici hrvatske države prema Srbima, govorimo o, pre svega, politici kontinuiteta, pa tako istoričar Vasilije Đ. Krestić navodi da se ideja o „Velikoj Hrvatskoj provlači kao crvena nit od Ante Starčevića, Eugena Kvaternika, Mihovila Pavlinovića, Josipa Franka, Frana Supila, Stjepana Radića i Ante Pavelića do Franje Tuđmana“. Dakle, kada govorimo o hrvatskoj politici prema Srbima ne smemo ispustiti iz vida procese dugog trajanja koji se odvijaju na tim prostorima unazad dva veka.
Krestić je u svojoj knjizi Genocidom do Velike Hrvatske izneo činjenice koje nepobitno dokazuju da je u osnovi svih nesporazuma između Hrvata i Srba „hrvatsko državno i istorijsko pravo“. Na temelju tog prava hrvatski političari su neprestano, od Revolucije 1848/49. godine do naših dana, nameravali da stvore veliku, etnički čistu i katoličku hrvatsku državu. Stoga što Srbi nisu bili spremni da se odreknu svoje nacionalne posebnosti i svoje pravoslavne vere, stalno su se nalazili na udaru hrvatskih političkih stranaka i mnogih veoma istaknutih pojedinaca. [4]
Ideja o „Velikoj Hrvatskoj provlači kao crvena nit od Ante Starčevića, (…) Josipa Franka, Frana Supila, Stjepana Radića i Ante Pavelića do Franje Tuđmana“, piše Krestić
Ta crvena nit hrvatske politike može se pratiti unazad nekoliko vekova, pa tako već u osvit XVIII veka nailazimo na podatke da su feudalni krugovi Hrvatske (tada pod vlašću Austrije), iz razloga klasnog i verskog antagonizma, bili spremni na genocid protiv srpskog pravoslavnog stanovništva. Hrvatski feudalci su se prema Srbima pravoslavne vere odnosili kao prema uljezima.
Takav odnos prema Krajišnicima (koji su na teritorije Like, Korduna, Banije i Slavonije naseljeni od strane i uz dopuštenje austrijskih vlasti radi odbrane granice prema Osmanskom carstvu) prenosio se sa kolena na koleno, a presudnu ulogu u tome odigrali su hrvatski i slavonski feudalci, kako svetovni, tako i duhovni.
Jedan od važnijih instrumenata, koji je izuzetno nepovoljno i štetno delovao na odnose Srba i Hrvata, i služio kao kvasac za podsticanje sve žešćih sukobljavanja, a narastao je do neprikrivenih genocidnih antisrpskih istupa, jeste ustanova „političkog“, ili „diplomatičkog“ naroda. U građanskom društvu, očišćenog od feudalizma nakon 1848/49. godine, zagovornici hrvatskog državnog i istorijskog prava smatrali su da svi Hrvati i svi stanovnici Hrvatske, bez obzira na nacionalnu pripadnost, čine hrvatski „politički“ narod. [5]
Poznata je činjenica da gde god je dolazilo do masovne destrukcije imena neke nacije, zatiranja njegove kulture, to bi bio znak za fizički napad istu. Bilo je to javno žigosanje i upiranje prstom na one koji su smetali i koje je, nimalo biranim sredstvima, trebalo odstraniti iz sredine u kojoj su bili nepoželjni.
Neprestana destrukcija srpskog imena, dovela je do shvatanja da su Srbi remetilački faktor hrvatskog društva, da su „narodna neprilika“ (Stjepan Radić), da „Hrvati nisu srpska braća, jer su Srbi braća sa psima“, da su hajdučki i razbojnički narod. [6] Poricanje postojanja u javnoj sferi – kulturi i politici – dovelo je i do poricanja egzistencije, fizičkog opstanka Srba u Hrvatskoj.
Jasan je kontinuitet između pravaške ideje Ante Starčevića i genocidne politike Ante Pavelića i ustaškog pokreta u toku Drugog svetskog rata. Duh pravaške netrpeljivosti, premda često ublažen, nikada nije u potpunosti nestao. Prešao je u nove ideološke oblike, preživljavao promene režima i granica, i na kraju pronašao utočište u kulturnim obrascima i svesnim refleksima društva.
U 20. veku, crvena nit – taj kontinuitet postaje vidljiv u ekstremnim oblicima. Ne treba posebno podsećati na genocidnu politiku NDH, u kojoj je mržnja prema Srbima postala državna doktrina – Srbi su sistematski zatirani kao narod od strane pripadnika ustaškog pokreta, a sve uz blagoslov i duhovnu potporu katoličkog klera.
Važno je uočiti da ni posle 1945. godine, kada je socijalistička Jugoslavija pokušala da poništi etničke podele, pitanje srpsko-hrvatskih odnosa nije nestalo – ono se samo povuklo u podzemlje svakodnevnih predrasuda i kulturnih ograda.
Srpska zajednica je opstajala, ali često kao gost u sopstvenoj kući. U tom periodu kada je totalitarni režim komunizma nametnuo ideju „bratstva i jedinstva“, svako prisećanje na žrtve genocida u NDH bilo je „preveliko praktikovanje nacionalizma“. U zajedničkoj državi, nakon Drugog svetskog rata, problemi su se „gurali pod tepih“, a u javnoj sferi danas mogu se čuti (opravdana) mišljenja da „Jugoslavija nakon Jasenovca nije bila moguća“.
„Evropska“ Hrvatska
U vreme konstituisanja sadašnje, moderne Hrvatske, verbalni napadi na Srbe koji su bili pravi ratni pokliči, mogli su se čuti u Saboru četvrtog oktobra 1990, više meseci pre nego što je došlo do oružanih sukoba. Na sednici Sabora poslanik Damir Majvošek je, između ostalog, rekao: „Ne veruj Srbima ni kada ti darove nose“. Potpredsednik Sabora Stjepan Sulimanac založio se na toj sednici za donošenje rasnog zakona kad je izjavio da za „lica koja su se naselila iza 1918. godine u Hrvatskoj, a stekla imetak, treba stvoriti zakon i zaštititi se od tih elemenata“, tj. od Srba.
Poslanik Ivan Milas poručio je Srbima: „Na vaše pravo odgovorit ćemo oštrim mačem. Dan obračuna je vrlo blizu“, a potom dodao: „Srbe nikad nisam volio, a moji su roditelji krivi što ih nisam mrzio“. Poslanik Anđelko Klarić založio se za to da se Srbi u Hrvatskoj izoluju, kao Kurdi u Iraku, i da se za njih stvore geta. Branko Požnjak je predložio da Sabor „razmotri mogućnost ukidanja imuniteta srpskim poslanicima“, a Viktor Grabovac je zahtevao da se za srpske opštine u Hrvatskoj „obustave finansijska davanja“. [7]
Na istoj saborskoj sednici Srbima su dodeljivani i razni epiteti. Tako je, između ostalog, rečeno da su „drumski razbojnici“, „pijana i drogirana, necivilizovana rulja“, „teroristi“, „osvajački divljaci“ i „četnici“ pa da sa njima, kako je rekao poslanik Ante Čezović, „Hrvati ne mogu da žive zajedno“.
Još pre ovog zasedanja, u aprilu 1990. u listu Start, jedan od prvaka HDZ-a napisao je da „po ulicama dečki već pevaju: Zaklaćemo Srbe“. Ministar pravde i pravosuđa u drugoj vladi Republike Hrvatske, Bosiljko Mišetić, izjavio je: „Dete od rođenja, dakle pre nego što ga se nauči čitati i pisati, treba ga naučiti tko mu je neprijatelj, a neprijatelj mu je na ovim prostorima Srbin“. [8]
Danas, u „demokratskoj“ i „evropskoj“ Hrvatskoj, taj kontinuitet poprima suptilnije, ali ne i bezopasnije oblike. Umesto otvorenih zakonskih zabrana, postoje tihe barijere – institucionalne, medijske i društvene. Napadi na kulturne manifestacije samo su najvidljiviji primeri: oni pokazuju da prostor za srpsku kulturu nije neutralan, već uvek uslovljen politikom većinskog (ne)prihvatanja.
Kada se u nekom hrvatskom gradu razbije tabla sa ćiriličnim natpisom, kad se otkaže sala za promociju knjige autora iz Beograda, kada se kulturni program Srba nazove „provokacijom“, tada je jasno da se duh isključivosti nije ugasio, već samo promenio ton. Uloga institucija pritom je ambivalentna: deklarativno osuđuju nasilje, ali retko insistiraju na odgovornosti; govore o „incidentima“, ali nikada o obrascima. U toj ravnodušnosti leži najveći problem.
Uspon ustaštva
Kada govorimo o kulturi u Hrvatskoj ne smemo izostaviti jednog od ideologa modernog hrvatskog nacionalizma – Marka Perkovića Tompsona. Iako se tituliše kao muzički izvođač, pevač, Tompson je postao, pre svega jedan od korifeja ustaštva danas, a njegovi koncerti stožer okupljanja svih hrvatskih „domoljuba“.
Ove godine smo svedočili jednom od najvećih koncerata ikad (ne u Hrvatskoj, na svetu!), koji je, kao i svaki drugi Tompsonov, bio kolektivni ritual gde publika upada u nacionalni trans, glasno uzvikujući „stari hrvatski pozdrav“: „Za dom spremni“. „Muzičkom spektaklu“ M. Perkovića Tompsona prisustvovalo je oko pola miliona ljudi – što mene lično nije iznenadilo. Činjenica je da Srbi, tj. ono što je od Srba ostalo u Hrvatskoj, nemaju čemu da se nadaju od „čoveka“ koji je nekada pevao „Jasenovac i Gradiška Stara“.
Još jedan važan momenat koji pokazuje da ne postoji diskontinuitet hrvatske politike ustaštva jeste kolektivno poricanje genocida. Mnogi su već, putem interneta, videli anketu koja je sprovođena pre nekoliko godina na zagrebačkim ulicama, u kojoj je pitanje glasilo: „Ko je najviše stradao u Jasenovcu?“. Odgovori nas naravno (ne)mogu iznenaditi.
Međutim, svedoci smo svakodnevnog poricanja genocida koji je učinjen u NDH, tokom Drugog svetskog rata, pa smo tako, neposredno pre napada na srpske kulturne manifestacije, mogli da slušamo poslanike hrvatskog Sabora koji o Jasenovcu govore kao o „radnom logoru“, nikako logoru smrti – zaključak se sam nameće: svi koji su se protivili ustaškoj ideologiji dobrovoljno su odlazili u Jasenovac, kako bi tamo „radili“. Jezivo!
Tompson je postao, pre svega jedan od korifeja ustaštva danas, a njegovi koncerti stožer okupljanja svih hrvatskih „domoljuba“
Iako napadi na Srbe ne iznenađuju, s obzirom na to da se takvo nešto može i očekivati, oni postaju obrazac delovanja u hrvatskom društvu – obrazac koji je izrazito antisrpski orijentisan. Nešto što se čini kao cilj takve politike – dehumanizacija Srba u Hrvatskoj – nije cilj, nego sredstvo. Dehumanizacija, ovoga puta otelotvorena u napadima na kulturne institucije Srba, predstavlja put ka cilju hrvatske nacionalne politike – konačnom rešenju „srpskog pitanja“.
U današnjoj Hrvatskoj, u članici te vrle Evropske unije, danima se dešava nasilje, linč, suštinski progon onoga što bi se moglo smatrati ostacima ostataka srpskog naroda u Hrvatskoj i njegove kulture. Zabrinjava činjenica da je u današnjoj Hrvatskoj već godinama unazad aktuelna revitalizacija i oživljavanje ustaštva, ako je ikada i bilo „mrtvo“. Još više zabrinjava koliko je srpsko društvo ostalo nemo i gluvo, koliko je srpska država (ako je ima i ako postoji) ostala nema i gluva na fizičke obračune sa Srbima u Hrvatskoj.
Autor je student istorije na Filozofskom fakultetu u Beogradu i odbornik ispred pokreta Kreni-Promeni u Skupštini Gradske opštine Zemun.
