Operacija „Oluja” ili samo „Oluja”, naziv za jedno od najsurovijih etničkih čišćenja na području bivše SFRJ1) i Evrope,2) u kojoj su pripadnici hrvatske vojske, policije i Hrvatskog vijeća odbrane,3) uz odobrenje vlade SAD4) i učešće NATO alijanse,5) od 4. do 9. avgusta 1995. proterale gotovo celokupno srpsko stanovništvo sa područja Banije, Like, Korduna i severne Dalmacije odnosno iz Republike Srpske Krajine, koja se u to vreme nalazila pod zaštitom Organizacije ujedinjenih nacija. Autor plana za ovakvu akciju je bio komandant Glavnog štaba Hrvatske vojske Janko Bobetko (1919—2003), a pripreme vojnog vrha, s tadašnjim predsednikom Hrvatske Franjom Tuđmanom na čelu, trajale su dve godine.6)7)8)
Plan
Operaciji „Oluja” prethodila je Operacija „Bljesak” od 1. do 2. maja 1995, u kojoj je na teritoriji zapadne Slavonije (Republika Srpska Krajina) ubijeno oko 283, proterano najmanje 15.000 i uhapšeno oko 1.500 Srba. Mnogi od njih su odvedeni u logore u Varaždinu, Slavonskoj Požegi, Novoj Gradišci i Bjelovaru.
Na sastanku državnog i vojnog vrha u Hrvatskoj 31. maja 1995. godine u Brionima, pod predsedništvom Franje Tuđmana, usaglašeni su konačni detalji vojne operacije „Oluja” protiv Republike Srpske Krajine. Pored utvrđenog opšteg vojnog pravca prema Bihaću, razgovaralo se i o vojnom dejstvu prema Kninu, kao i određivanju snaga koje će biti tamo upućene. Cilj je bio razaranje srpskih naselja, da bi se paljenjem kuća i imovine, stanovništvo osećalo nesigurno i u strahu za svoje živote.9) Odobrenje za „Oluju” dao je izaslanik SAD Ričard Holbruk, koji je uoči priprema, 2. avgusta 1995, došao u Zagreb na sastanak sa Tuđmanom, jer Hrvatska nikada ne bi pokrenula ofanzivu, u bilo kom od sektora, bez jasne podrške vlade SAD.10) Američki generali su obučili i naoružali hrvatsku vojsku, uprkos embargu na uvoz oružja na teritoriji čitave bivše Jugoslavije.11)
Dan pre početka „Oluje”, 3. avgusta, hrvatska delegacija je na pregovorima sa krajiškim Srbima u Ženevi o planu Z4 ponudila, da Srbi predaju železničku prugu i insistirala na „mirnoj reintegraciji okupiranog područja”.12) Delegacija RSK na sastanku nije potpisala taj plan, s obzirom na to da je hrvatska strana ovim sporazumom tražila isključivo kapitulaciju.13) U nacrtu sporazuma međunarodna zajednica je predlagala da se 4. avgusta u podne zaustave sva vojna dejstava.14) Nešto kasnije, istog dana u Beogradu je srpska delegacija ipak prihvatila predlog međunarodne zajednice, uz čvrste garancije da Srpska Krajina neće biti napadnuta.15)
U pripreme za obračun sa Srbima se uključila i Televizija Zagreb, koja je u oči „Oluje” prikazala anketu gde je 73% građana podržalo predviđenu akciju protiv Krajine.16)
Operacija
Hrvatske snage su u akciji upotrebile 138.350 vojnika, 350 tenkova, 800 komada artiljerijskog oružja i 30 aviona i helikoptera. Vojsku Republike Srpske Krajine činila su tri korpusa, 21. kordunaški, 15. lički i 31. banijski, sa 31.000 vojnika, 200 tenkova, 350 komada artiljerijsko-raketnog naoružanja i nekoliko aviona i helikoptera. Operacijom su komandovali: Ante Gotovina, zapovednik Operacije „Oluja”, Ivan Čermak, vojni zapovednik Knina i Mladen Markač, komandant specijalne policije. Uz njih su bile visoke vojne starešine, Zvonimir Červenko, načelnik stožera, i Atif Dudaković, komandant vojske bosanskih Hrvata.17) Najmasovnija mobilizacija obavljena je u Splitu, a u Zagrebu je u svaka opština dala po jednu brigadu. Većini ambasada je pred „Oluju” savetovano da pripreme članove svojih porodica da napuste Zagreb i vrate se u svoje zemlje. Mnoge avio-kompanije, među prvima iz Švajcarske, Austrije i Velike Britanije su otkazale svoje letove za Zagreb, Split i Dubrovnik.18)
Pred operaciju „Oluja”, krajiške snage su izgubile na svojoj efikasnosti: bilo ih je malo, a borbena sredstva nisu obnavljana, niti im je pružana pomoć. Front je bio dugačak 600 kilometara, i još 100 uz granicu sa rejonom Bihaća u Bosni. Hrvatske i muslimanske snage već ranije su zauzele strateška mesta, kao što su Drvar, Glamoč, Grahovo i deo Livanjskog polja, čime je Knin izgubio strateški pravac snabdevanja.19)
Akcija proterivanja planirana je za 4. avgust 1995. godine u 05:00 sati ujutro. Međutim, pred svitanje su četiri aviona Ratne mornarice SAD iz NATO snaga rakatama tipa Harm uništili radarsko postrojenje Srpske vojske Krajine kod Udbine i Knina, pošto su ih ovi osvetlili radarskim snopom, zbog čega se mogao steći utisak da će akcija biti izvedena u koordinaciji NATO i Hrvatske vojske.20)
Opšta akcija proterivanja, u kojoj je Hrvatska upotrebila svoju pešadiju, artiljeriju, oklopno-mehanizovane jedinice i avijaciju,21) započela je u 5 sati ujutro.22)23) Napad je započeo najpre udarima Hrvatskog ratnog vazduhoplovstva na centre veza i zapovedna mesta Ćelavac, Petrova gora, Banatski Grabovac i Bunić, a u isto vreme je otvorena topovska i raketna pablja po mestima razdvajanja i po dubini RSK.24) Artiljerijsko-raketni udari izvršeni su po Obrovcu, Benkovcu, Drnišu, Korenici, Gračacu, Udbini, Vojniću, Vrgin Mostu, Glini, Petrinji i mnogim krajiškim selima.25) Još od početka su proterani pripadnici UN iz sedam osmatračnica i ubijeno je nekoliko kanadskih vojnika.26)
Od ranih jutarnjih časova i na svakih petnaest minuta, Franjo Tuđman je preko Radio Zagreba obaveštavao stanovništvo o „početku povraćaja” hrvatskih teritorija, te pozivao krajiške Srbe da se predaju, nudeći im pravedno suđenje, napominjući da su Srbi odbili mirnu integraciju, kao i da su propali svi pokušaji da se zaustave „razularene paravojne srpske organizacije”, a zvanične predstavnike Jugoslavije (danas Srbija i Crna Gora), da ne pomažu u pružanju pomoći „ekstremistima s okupiranih hrvatskih područja”. Između ovakvih objava emitovale su se hrvatske patriotske i borbene pesme, kao i himna Lijepa naša domovino.27)
Kolone izbeglica na traktorima i drugim poljoprivrednim vozilima su preko područja pod kontrolom bosanskih Srba u zapadnoj i severnoj Bosni krenule ka Srbiji.28) Samo u nekoliko sati, sa hrvatskih položaja u Grahovu, na Knin je lansirano oko 2.000 projektila. Toga dana su zauzeti Sveti Rok nedaleko od Knina i više gradova i sela na širem području i onesposobljen je odašiljač na Čelavcu, glavni komunikacijski centar, čime su onemogućene komunikacije,29) a oko 19:00 dva aviona NATO, tipa EA – 68, sa nosača „Teodor Ruzvelt” su ispalila dve rakete na radare raketne baterije zemlja—vazduh kod Knina, u posedu Srpske vojske Krajine.30)
Sledećeg dana, u subotu 5. avgusta hrvatske trupe su ušle u Knin, zapalile gotovo prazan grad i na Kninskoj tvrđavi postavile 20-metarsku hrvatsku zastavu.31) Odmah je promenjeno ime Bolnice „Sveti Sava” u „Opću bolnicu” i oformljena je grupa „uličnih čistača”, koji su sprali krv i lom sa ulica u Kninu. Tuđman je sutradan helikopterom sleteo u napušteni Knin, popeo se na vrh Kninske tvrđave i održao govor u kome je obećao da Srbi više nikada neće igrati ulogu koju su do tada imali u Hrvatskoj.32) Dana 5. avgusta su od Srba očišćeni Gračac, Lovinac, Benkovac, Kijevo, Vrlika, Primišlje u blizini Slunja, Dubica na granici sa BiH.33)
Dana 6. avgusta hrvatske snage su očistile Plaški, Lički Osik, Vrhovine, Obrovac, Korenicu i Plitvice,34) a sledećeg dana 7. avgusta Slunj, Petrinju, Vojnić, Topusko i Gornji i Donji Lapac.35)
Ministar odbrane Gojko Šušak se na konferenciji za novinare obratio javnosti 8. avgusta, sa saopštenjem da je operacija „Oluja” uspešno završena 7. avgusta 1995. godine u 18 sati, s obzirom da hrvatski „neprijatelj, tog dana nije pružao znatniji otpor”. Dana 9. avgusta hrvatske snage su u 11 sati započele napad na Dvor na Uni koji je trajao do poslepodnevnih sati.36)
U narednom periodu, hrvatske snage su vršilo detaljno „pretraživanje”37) i „čišćenje” terena.
Žrtve etničkog čišćenja
Izbegličke kolone na putu kroz Republiku Srpsku ka Srbiji su stalno napadali hrvatska artiljerija i vojno vazduhoplovstvo,38) čak i na teritoriji Republike Srpske. Jedan od najtežih incidenata se dogodio u toku 6. avgusta između Topuskog i Dvora, u koloni dugoj nekoliko kilometara, sa 12.000 izbeglica — žena, dece i starih ljudi je pobijeno nekoliko stotina, mahom dece i žena. Civili su ostajali blokirani u području borbenih dejstava. Pucano je i na pripadnike mirovnih snaga, neke grupe njihovih vojnika su upotrebljavani kao „živi zid”, a u istoj ulozi su se našli i zarobljeni Srbi, koji su morali da idu ispred hrvatskih tenkova.39)
U naseljenim mestima, ostali su samo civili, uglavnom starije i nemoćne osobe, koje su bile izložene teroru i posle formalnog završetka Operacije „Oluja”.40) Njih oko 3.200, koji nisu hteli ili nisu mogli da napuste svoje kuće su na silu internirani u logore za civile,41) a kasnije su i oni posredstvom UN i humanitarnih organizacija prebačeni u Republiku Srpsku i Saveznu Republiku Jugoslaviju.42)
Precizni podaci o srpskim žrtvama i ukupnom broju prognanih u etničkom čišćenju nikada nisu zvanično objavljeni. Procene preko medija o proteranima barataju sa ciframa više od 200.00043) i najmanje 250.000. Dokumentaciono-informativni centar „Veritas” je do februara 2014. registrovao ukupno 1.852 poginulih i nesatalih, od čega je najmanje 930 sahranjeno, a 922 se vodi kao nestalo, među njima 1.200 su bili civili.44)
Oko 1.500 pripadnika Vojske RSK je zarobljeno, mnogi su kasnije ubijeni ili osuđeni kao ratni zločinci.45)
Na području hrvatskih gradova, uništeno je više od 10 hiljada srpskih kuća i lokala. Ceo prostor je opustošen, opljačkan, pa porušen i zapaljen, uključujući srpske crkvene, kulturne, istorijske, ali i antifašističke spomenike.46)
I posle
Savet bezbednosti Ujedinjenih nacija je rezolucijom 1009 od 10. avgusta 1995. snažno osudio vojnu ofanzivu velikih razmera, koju je vlada Hravatske započela u avgustu, ali su izostale bilo kakve mere protiv agresora.47) Nije bilo adekvatne reakcije međunarodne zajednice, za etnički očišćen prostor i pokazan je visok nivo nepravde prema srpskom narodu u Hrvatskoj.48)
U nastavu je sledila Operacija „Maestral” od 8. do 15. septembra 1995. godine u kojojoj su hrvatske i muslimanske snage ubile još 655 i prognanale oko 125.000 Srba sa teritorije Bosne i Hercegovine.49)
Zadovoljan rezultatima Operacije „Oluja”, hrvatski predsednik Franjo Tuđman je 15. januara 1996. godine u Hrvatskom saboru izjavio kako je ovakvim „uspešnim izvođenjem akcije za svagda rešen problem hrvatske države”.50)51)
Nakon intenzivne šestogodišnje istrage, glavna tužiteljka Haškog suda, Karla del Ponte je tek 2001. potpisala prvu optužnicu protiv komandanta Ante Gotovine, tada već penzionisanog generala Hrvatske vojske, kao i vrhovnog komandanta Franje Tuđmana, koji je u međuvremenu umro, za zločne na području Sektora Jug.52) Optužnicu protiv Bobetka je Haški tribunal otpečatio 2002, ali ga hrvatske vlasti nisu izručile tom sudu, a on je do smrti 2003. vreme proveo u zagrebačkoj bolnici.53)
Hrvatske vlasti su oduvek negirale etničko čišćenje u „Oluji”, smatrajući da su tako izvedene vojne operacije opravdane u borbi protiv „pobunjenika”. Za pravo im je dala oslobađajuća presuda 2011. godine Ivana Čermaka, kao i konačna presuda Apelacionog veća Haškog tribunala 2012, poništivši prvostepene presude iz 2011. godine Anti Gotovini, na 24 i Mladenu Markaču na 18 godina zatvora,54)55)56) za udruženi zločinački poduhvat u cilju proterivanja Srba,57) kao odgovorne za prekomerno granatiranje Knina, Gračaca, Obrovca i Benkovca,58) progon, deportaciju i prisilno premeštanje, pljačku, bezobzirno razaranje naselja, ubistva, nehumana dela i okrutan tretman tokom i nakon operacije.59)
Njima na čast
Pošto ga je sud oslobodio, Anti Gotovini je dodeljena titula počasnog građanina mnogih mesta u Hrvatskoj60) Knina, Benkovca, Pakraca, Dubrovnika, Splita, Zadra, Biograda, Sinja, Solina, Raba, Osijeka, Vrbovca, Prološca, Novske, Škabrnje, pa i Posjedara u BiH.
U Hrvatskoj se 5. avgust, od 2008. godine,61) proslavalja kao državni praznik Dan pobede i domovinske zahvalnosti za akciju „Oluja”, kojom su pod hrvatsku upravu „vraćeni” poslednji delovi teritorije iz sastava Republike Srpske Krajine. Od 2000. isti dan se obeležava i kao Dan oružanih snaga Hrvatske,62) odnosno kao Dan hrvatskih branitelja. Na taj dan, u etnički izmenjenom Kninu se priređuje svečanost obeležavanja „Oluje”, predsednici vrše smotre počasnih jedinica, podiže se zastava na Kninskoj tvrđavi, pušta hrvatska himna, čitaju imena 198 poginulih hrvatskih branitelja, borbeni migovi preleću grad,63) a u ulici Franje Tuđmana se održava tradicionalna smotra folklora.64)
„…zbog jednog malog dela događaja, koji se nisu ni morali ni smeli desiti, često se neopravdano dovodi u pitanje smisao cele operacije, što je netačno s vojnog, moralnog, političkog i svakog drugog aspekta”, Ivo Josipović, 2. avgust 2011. godine u Zagrebu, povodom proslave „Oluje”65)
Nadoknada za štetu i gubitke izazvane Operacijom „Oluja”, neophodne mere za bezbedan i slobodan povratak pripadnika srpske etničke grupe, uslovi za miran i normalan život, uključujući i potpuno poštovanje njihovih nacionalnih i ljudskih prava, do sada nisu obezbeđeni.66)
