Piše: Predrag Savić, pisac i advokat
Gradova-imenjaka Beograda ima čak 17 širom sveta. Još je u XV veku turski putopisac Evlija Čelebija pisao da postoje četiri Beograda, po jedan u Srbiji, Rumuniji, Albaniji i Mađarskoj. Imenjaci „beli gradovi“ se mogu naći i u Rusiji, Poljskoj i Hrvatskoj. Samo u Americi ih je devet.
Međutim, samo dva Beograda su bila sedišta kraljeva i prestonice. Glavni grad Srbije i Stoni Beograd u Mađarskoj.
PROTA IVAN JAKŠIĆ je crkvenom letopisu poseban akcenat stavio na dobrovoljne priloge zahvaljujući kojima i podignut i održavan hram u Stonom Beogradu. Među priložnicima je posebno interesantan primer Georgija Stojkovića, trgovačkog pomoćnika, koji je 1825. godine dobio glavni zgoditak na državnoj lutriju od rekordnih tadašnjih 200 hiljada forinti austrijske vrednosti. Oko pet hiljada forinti on darovao za popravku vidno oštećenog crkvenog tornja i krova i petsto forinti za sirotinjski fond.
Stoni Beograd ili Sekešfehervar, kako ga zovu Mađari, nalazi se na oko 50 kilometara od Budimpešte i deveti je u državi po veličini. U ovom gradu gde su krunisani mađarski kraljevi (čak 43 njih, od čega je 15 kraljeva i sahranjeno) ostali su tragovi i srpskog bitisanja i jedan hram za nacionalni ponos. U Stonom Beogradu, prestonici Mađarske od XII veka, pa do 1543, kada su ga Turci osvojili, nekada je postojala Srpska varoš. Od nje je danas ostala jedino Srpska (Rac) ulica, za koju turistički vodiči vele da je „muzej na otvorenom“. A u Srpskoj ulici pravi biser je crkva Rođenja Jovana Krstitelja.
Prve dve crkve na mestu današnje crkve u Stonom Beogradu nisu sačuvane. Prava je sagrađena u 17. veku od pruća, a druga ozidana 1735. godine uz silnu i istrajnu borbu lokalnih Srba za dobijanje dozvole za gradnju. I za zvonik na toj staroj crkvi postavljen 1759–1760. godine, trebalo je „preskočiti“ mnoge administrativne zavrzlame. O tome u svom životnom delu „Srpska pravoslavna crkva u Stolnom Beogradu – Istorija i ikonografija“ ( Istorijski arhiv u Pančevu, 2008) piše prota Ivan Jakšić (1909 – 2000)
Sadašnja barokna crkva podignuta je u periodu od 1771. do 1780. godine. Prota Jakšić je verno opisao sve bitne detalje počev od cena materijala, troškova gradnje, nabavke i otimanja zvona tokom oba svetska rata, popravki krova, malanja, zidova, kupovinu crkvenih sasuda….
Posebnu pažnju posvetio je opisu duboreza ikonostasa, koju je izradio Horvat Ferenc, „piltor“ iz Vesprima. Poznati ikonopisac zograf Jovan Četirević Grabovan (1720-1790) i Grigorije Popović, su 1776. godine oslikali ikone. U periodu od 1772. do 1774. godine svodove na crkvi je živopisao umetnik Teodor Simonov Gruntović, iz Srpskog Kovina.
Srbi su u XVIII i XIX veku u Stonom Beogradu imali školu, mnogo fondacija… Bili su najspobniji trgovci. Stoni Beograd iako je dva veka imao oko 300 duša dugo bio grad na periferiji sa najviše pismenih Srba – pretplatnika na srpske novine i preunumeranata na knjige. Iz Stonog Beograda je dvanaesti pećki patrijarh Gavrilo. I Đorđe Šagić, prvi Srbin legalni useljenik u SAD, kao i Katarina Ivanović, prva srpska akademska slikarka i prva žena akademik potiču iz Stonog Beograda.
Crkva u Stonom Beogradu je parohija Arhijerejskog namesništva budimske eparhije SPC. Administrator parohije je protojerej Pavle Kaplan, po ocu Slovak a po majci Mađar, koji je punih 26 godina klirik SPC. Prema rečima ovog sveštenika, koji je svojim predanim i istrajnim radom višestruko zadužio srpski rod, u Stonom Beogradu, danas živi svega,tridesetak Srba.
Većina od njih ne govori srpski jezik, ali to ih ne sprečava da učestvuju u radi Srpske crkvene opštine i Srpske nacionalne samouprave u Stonom Beogradu. Liturgijama koje prota Kaplan služi na srpskom jeziku prisustvuje 50 vernika, među kojima ima Ukrajinaca, Rumuna,Rusa, Grka…
Prota Kaplan se brine i o pravoslavnom groblju, koje potiče iz XVII veka i na kojem se nalazi kapela Svete Katarine i vojničko pravoslavno groblje iz oba svetska rata.
