Pojam „Zapadni Balkan“ uveden je upotrebu pre jednu deceniju, između ostalog i kao posledica tranzicionih procesa i evroatlantskih integracija bivših jugoslovenskih republika. Nije reč o geografskom pojmu, nego se radi o geopolitičkom shvatanju prostora Balkana koji obuhvata zemlje: Albaniju, Srbiju, Makedoniju, BiH i Crnu Goru, i Hrvatsku do njenog ulaska u EU. Međutim, Balkan je, posmatrano geografski, mnogo širi prostor, koji obuhvata Jugoistočnu Evropu, omeđen Jadranskim, Jonskim, Egejskim, Mramornim i Crnim morem. Balkan obuhvata delove Slovenije (27%), Hrvatske (49%), Rumunije (9%), Srbije (73%), Turske (5%), Crnu Goru (100%), Albaniju (100%), Grčku (100%), Bugarsku (100%), Makedoniju (100%) i BiH (100%). (Videti: Geografija-Balkansko poluostrvo, Zoran Ivković, Vukosava Cvetković, http// www.slideshare.net>nasa skola).
Dakle, danas se pod Zapadnim Balkanom podrazumevaju države i teritorije (Albanija, Makedonija, Srbija, Crna Gora i BiH) koje teže ulasku u EU, odnosno koje se nalaze u različitim fazama procesa pristupanja EU. Možemo reći da je ovaj prostor u geografskom, političkom, geopolitičkom, ekonomskom, kulturološkom, vojnom i bezbedonosnom smislu objekat raznovrsnog delovanja EU, posebno njenih najmoćnijih članica, zatim SAD, nešto manje Rusije i Kine. Uticaj i prisustvo navedenih sila na zapadnom Balkanu su vrlo različiti, kako u smislu njihovih ciljeva, načina i oblika prisustva, tako i u smislu njihovog međusobnog nadmetanja u borbi za prevlast na navedenom prostoru. Danas SAD i EU prostor zapadnog Balkana smatraju „najtrusnijim područjem u Evropi, potencijalnim vojnim žarištem, nestabilnim područjem koje može da ugrozi i bezbednost EU“.
Da li je to baš tako? Ako jeste, zbog čega je to tako? Gde leže glavni uzroci nestabilnosti i konfliktnosti? Da li je reč o autohtonim, domaćim, unutrašnjim razlozima, ili je pak reč o alohtonim – spoljnim faktorima, odnosno uticaju ključnih svetskih i evropskih sila i njihovih interesa? Odgovore na sva ova pitanja možemo delimično pronaći u istoriji Balkana, a u većem obimu u savremenim geopolitičkim procesima, koji duboko zadiru u prostor Balkana. Znamo da usitnjenost, fragmentiranost i međusobna konfrontiranost balkanskih zemalja, kao jedne od glavnih odlika procesa balkanizacije, proističu iz niza istorijskih determinanti. Balkan, a posebno zapadni Balkan, je prostor dodira, ili bolje rečeno sudara kontaktnih civilizacijskih zona, prostor sudara različitih religija, prostor koji je bio teritorijalno sastavni deo velikih carstava (Osmanskog i Austrougarskog), prostor koji je (osim Albanije) bio u jedinstvenoj državi modernog doba (SFRJ), i konačno prostor koji čini strateški značajnu kopnenu vezu srednje Evrope sa Bliskim i Srednjim istokom i Mediteranom. Koliko je vremena potrebno da istorijski činioci nestabilnosti zapadnog Balkana budu neutralisani i prevaziđeni? Dosadašnja iskustva nam govore da se na prostoru zapadnog Balkana više živi prošlost i istorija, nego sadašnjost, a o budućnosti da i ne govorimo. Upravo tu istoriju zapadnog Balkana, koja je bila određena pre svega alohtonim faktorima, i danas oživljavaju slični spoljni faktori. Pokušaji da „Balkan pripadne balkanskim narodima“, ne uspevaju.
Netrpeljivost naroda na zapadnom Balkanu je i dalje veoma prisutna. Ona se i podstiče za račun spoljnih interesa. Netrpeljivost između albanskog i srpskog naroda datira još iz perioda Osmanske imperije, u kojoj su ova dva naroda imala posve različit status i tretman. Netrpeljivost je produbljivana tokom i posle Balkanskih ratova i tokom i posle Prvog i Drugog svetskog rata. Pokušaji zbližavanja i bratimljenja naroda u SFRJ nije dao rezultate. Raspad SFRJ je još više produbio sukob između srpskog i albanskog naroda, u koji se otvoreno uključila i albanska država, a koji je u oružanoj agresiji podržan od SAD i ključnih članica NATO pakta. Ovaj sukob je eskalirao u otvorene oružane borbe širokih razmera koji su doveli do samoproglašenja albanske države na KiM.
Odnosi između Srbije i Makedonije imaju uspone i padove. Mnogo je više tačaka na kojima se makedonski i srpski narod spajaju nego tačaka na kojima se razdvajaju. Destabilizacija Makedonije kao države pod snažnim je pritiskom albanskih zahteva i albanske ideje i procesa stvaranja “Velike Albanije“, pa u tom smislu patriotske partije i makedonski politički lideri, ali nažalost ne svi, pokušavaju formirati zajednički front sa Srbijom u suprostavljanju ideji „Velike Albanije“.
Srbija i Crna Gora, nekada kao dve srpske države, istorijski bliske države jednog naroda, prošle su neobičan istorijski put od ujedinjenja u jednu državu, do života u federalnoj zajednici kao dve države dva „različita naroda“, srpskog i crnogorskog, do faza zategnutih odnosa i sukobljavanja kao dve države koje su se svrstale u različite geopolitičke tabore. Međutim, odnosi između Srbije i Crne Gore mogu da budu vrlo stabilni i da dve države i „dva naroda“ budu i dalje vrlo bliski, ukoliko bi se smanjio spoljni pritisak i na jednu i na drugu državu.
Stanje međunacionalnih odnosa u BiH je vrlo složeno. Ti odnosi su uvek bili pod snažnim uticajem spoljnog faktora, kako evropskog, svetskog, tako i regionalnog karaktera. BiH kao Dejtonska tvorevina više od dve decenije ne uspeva da izgradi stabilnu unutrašnju strukturu. Unutrašnja nestabilnost BiH, podsticana iz vana, snažno se odražava na regionalnu stabilnost. Za stanje odnosa u BiH su posebno zainteresovane Srbija i Hrvatska, kao susedne države, i države čiji veliki broj sunarodnika tamo živi. BiH je tipičan primer susreta kontaktnih civilizacijskih zona i triju religija. Odnosi između BiH na jednoj strani i Srbije i Hrvatske na drugoj, zavisiće od unutrašnjeg stanja odnosa između Bošnjaka, Srba i Hrvata.
Odnosi između Srbije i Hrvatske variraju u zasvisnosti od ostvarivanja prava nacionalnih manjina, i od odnosa državnih rukovodstva prema nedavnoj prošlosti Drugog svetskog rata i poslednjeg građanskog rata. Hrvatska kao članica EU ima određenu političku prednost u odnosu na Srbiju, koja je u procesu pristupanja EU.
U celini gledano, između država zapadnog Balkana moguće je, uslovno rečeno, formiranje nekoliko različitih saveza, i to u zavisnosti od delovanja domaćih političara, interesa pojedinih zapadno-balkanskih država i pritisaka i interesa ključnih država EU, SAD i Rusije. Mogući su bliskiji odnosi i veze između Srbije i Makedonije, kojima bi se pod određenim uslovima mogla pridružiti i Crna Gora; zatim u određenim okolnostima i interesna veza i saradnja Makedonije, „Kosova“, Crne Gore i Hrvatske; posebno velika bliskost postoji između Albanije, Hrvatske i „Kosova“, kojima bi se pod spoljnim pritiskom mogla pridružiti i Crna Gora. BiH se odnosi prema svim drugim zemljama zapadnog Balkana u zavisnosti prema kojoj državi tog regiona, ukuljučujući i Tursku, inklinira neki od konstitutivnih naroda u BiH. Međutim, bilo kakvi tešnji savezi između zapadno-balkanskih država u celini nisu mogući, osim čvrstog saveza između Albanije i „Kosova“, kao delova Zapadnog Balkana, i Hrvatske, kao članice EU. Ipak, svaka od pojedinačnih zemalja mogla bi stupiti u određeni čvrst savez sa nekom drugom državom u zavisnosti od aktuelnih političkih kretanja, osim BiH, jer ona zbog unutrašnje raspolućenosti kao celina ne može biti pouzdan saveznik nijednoj drugoj državi. Ona može poslužiti kao remetilački faktor u stvaranju boljih odnosa između Srbije i Hrvatske, odnosno između Srbije i Makedonije, Srbije i Turske.
Glavni remetilački faktor i izvor nestabilnosti na zapadnom Balkanu jeste pokušaj formiranja „Velike Albanije“. Težnja ka „Velikoj Albaniji“ neminovno izaziva sukobe albanskog etnosa i albanskog rukovodstva u celini sa Makedonijom i Srbijom, a u određenim okolnostima i određenoj fazi i sa Grčkom i Crnom Gorom. Ovu ideju može, s druge strane, da podrži Hrvatska.
Međutim, za mir i stabilnost zapadnog Balkana potrebno je sledeće: odustajanje Albanaca od ideje „Velike Albanije“ uz snažan pritisak EU i SAD na Albance; poštovanje Dejtonskog uređenja BiH, uz snažan pritisak na Bošnjake u BiH od strane SAD i EU da odustanu od pokušaja unitarizacije BiH; garantovanje nacionalnih prava Srba u Crnoj Gori, poštovanje prava nacionalnih manjina u svim državama zapadnog Balkana; finalizacija Briselskog dijaloga između Prištine i Beograda, bez uslovljavanja evropskog puta Srbije priznavanjem „Kosova“; poštovanje granica i suverenosti država, bez neprincipijelne podrške pojedinim zapadno-balkanskim državama od strane SAD, EU. Ovo su uslovi, ako bi bili ispunjeni, koji bi mogli dovesti do toga da zapadni Balkan postane zona mira i stabilnosti.
Do mira i stabilnosti na zapadnom Balkanu bi se moglo lako doći kada se ne bi ukrštali interesi velikih sila na ovom prostoru. SAD svoje vojno prisustvo na Balkanu uopšte temelje na: vlastitom vojnom prisustvu na KiM; članstvom balkanskih zemalja u NATO, uključujući i Crnu Goru; visokim stepenom vojne saradnje sa Srbijom; vernom služenju Albanaca, koji su u vazalnom odnosu prema SAD; dobroj vojnoj saradnji sa Hrvatskom, kao mogućim „bičem“ za Republiku Srpsku. Snažno prisustvo SAD na Balkanu podrazumeva istiskivanje Rusije sa Balkana i u vojnom i u ekonomskom smislu.
Rusija svoje prisustvo na Balkanu nastoji obezbediti održavanjem i produbljivnjem prijateljskih odnose sa Srbijom i RS kroz vojno-tehničku saradnju, ekonomsko i energetsko povezivanje i podršku njenom ustavnom statusu, u Makedoniji kroz podršku celovitosti te države, kao i kroz podršku srpskom narodu u Crnoj Gori.
EU takođe ima svoje interese na Balkanu. EU je potrebna stabilnost na celom kontinentu, između ostalog zbog sve većih nesporazuma sa SAD na različitim poljima. EU je najviše zainteresovana za Briselski dijalog između Prištine i Beograda, koji vrlo često koristi kao oružje za ucenjivanje Srbije na njenom „evropskom putu“. Nemačka kao ključna članica EU, zajedno sa Francuskom nastoji održati Balkan pod svojom kontrolom, pružajući „odgovarajuću podršku evrointegracijama zapadnog Balkana“, pre svega radi istiskivanja ruskog uticaja na tom prostoru. Istovremeno, Velika Britanija, kao zemlja koja je u fazi izlaska iz EU, igra važnu ulogu na Balkanu kao blizak saveznik SAD od uticaja na evropske tokove u celini.
Kako bi Balkan ostao zona (ne)stabilnosti, ili bolje rečeno zona od interesa i uticaja moćnih svetskih sila, te iste sile su pokrenule različite mehanizme „održanja regionalne stabinosti“, kao što je „Berlinski proces“ (inicijativa Angele Merkel), povezana sa budućim proširenjem EU, koji je otpočeo 28.08.2014. u Berlinu uz prisustvo premijera i ministara spoljnih poslova Albanije, BiH, Hrvatske, „Kosova“, Makedonije, Crne Gore, Srbije, Slovenije, Austrije, Francuske i predstavnika Evropske komisije. Berlinski proces treba da traje do 2018. godine. Berlinski proces je nastavljen drugom konferencijom 2015. u Beču, a naredni će biti održan u Italiji, u Trstu.
Zatim je reč o različitim formama okupljanja premijera i predsednika zemalja Zapadnog Balkana u Briselu na sastancima sa Federikom Mogerini, visokom predstavnicom EU za spoljnu politiku i bezbednost. Zatim, imamo proces „Brdo – Brioni“ koji su formalno pokrenule Hrvatska i Slovenija 2013. radi jačanja regionalne saradnje i rešavanja otvorenih pitanja u jugoistočnoj Evropi. Upravo je 3. juna 2017. održan sastanak na Brdu kod Kranja na kome su bili lideri zemalja zapadnog Balkana, kao i predsednica Hrvatske i predsednik Slovenije. Gost sastanka bio je nemački predsednik Valter Štajnmajer.
Kao glavni zaključci sastanka istaknuti su: 1) Predanost jačanju odgovornosti za političku stabilnost i pomirenje u Jugoistočnoj Evropi; 2) Vladavina zakona kao preovlađujući princip u svim aspektima i diljem šireg susedstva; 3) Jačanje otvorenog dijaloga, izbegavanje nacionalističke potpaljive retorike; 4) Slobodan izbor političkih i bezbednosnih usklađivanja treba ostati nezavisni izbor svake zemlje; 5) Suzdržavanje od uplitanja u pitanja koja se tiču procesa donošenja odluka, koje su u suštini unutar domaće nadležnosti.
Ovi kao i slični zaključci sa drugih skupova zvuče previše formalno, uopšteno, kao preporuke. Upravo zemlje koje odlučuju o sudbini zapadnog Balkana najčešće rade sve suprotno. Najveći uspeh ovakvih skupova je samo okupljanje lidera zapadno-balkanskih zemalja. Uz „srdačno rukovanje“ i blage osmehe, razmeni se i po neka provokativna izjava, radi zadovoljenja domaće javnosti, ili slanja poruke da će se nastaviti na isti način.
Pitamo se da li su lideri zapadnog Balkana dovoljno zreli ili politički sposobni da u opštem interesu svih naroda i građana donose odluke koje će doprinositi miru i stabilnosti u regionu. Smatramo da jesu, ukoliko bi im bila pružena prilika da se oni sami dogovaraju i grade dobrosusedske odnose. Tada bi verovatno zapadni Balkan bio mnogo stabilniji i napredniji. Međutim, oni najčeće zastupaju interese država, svojih pokrovitelja, svojih političkih patrona. Zbog toga nijedan od pomenutih procesa nije dao, niti daje potrebne rezultate u pogledu veće stabilnosti na zapadnom Balkanu.
Balkan će još dugo ostati zona nestabilnosti i prostor geopolitičkih nadmetanja velikih sila. Prisetimo se Balkanskog samita na Kritu koji je održan 1997. na inicijativu Grčke, uz svesrdnu podršku Srbije, a kome su prisustvovali predsednici Jugoslavije i Makedonije, Slobodan Milošević i Kiro Gligorov, premijeri, Albanije Fatos Nano, Bugarske Ivan Kostov, Grčke Kostas Simitis, Turske Mensur Jilmaz, Rumunije Viktor Corbea i pomoćnik ministra spoljnih poslova BiH Mihovil Malbašić. Tada su balkanski lideri pokušali samostalno da rešavaju otvorena međudržavna pitanja, kao što su: spor Grčke i Turske povodom Kipra; Beograda i Tirane zbog aspiracija Albanaca da na KiM formiraju svoju državu; Atine i Skoplja zbog imena „Makedonija“, Sofije i Skoplja zbog makednoskog jezika, Sofije i Ankare zbog položaja turske nacionalne manjine u Bugarskoj, i Sofije i Bukurešta zbog nekih teritorijalnih pitanja. Bio je to prvi pokušaj balkanskih lidera uz značajno odsustvo SAD i vanbalkanskih faktora, da rešavaju balkanska pitanja uz nastojanje da se formiraju neke zajedničke institucije i regionalni organi po ugledu na EU, kao na primer Stalni balkanski sekretarijat sa sedištem u Atini.
Na tom Samitu Milošević se između ostalih susreo i sa premijerom Albanije Fatosom Nanom i tom prilikom su se saglasili da je albansko pitanje u SRJ unutrašnja stvar Jugoslavije i Srbije, da su pokrenuta značajna pitanja za budućnost odnosa dve države. „Kosovska albanska vlada u egzilu“, podržana od strane SAD, susret Miloševića i Nanoa je ocenila kao izdaju albanskih nacionalnih interesa.
Pomenuti Samit je bio smeo pokušaj balkanskih lidera da na bilateralnim i multilateralnim razgovorima približe Balkan EU i da grade stabilnost i bezbedan razvoj. Sve pozitivne inicijative sa ovoga skupa, zbog kasnijeg snažnog uticaja spoljnih faktora, su brzo zamrle i propale. Nabrojani problemi o kojima je bilo reči na Samitu, skoro u istom obimu postoje i danas, uprkos „silnim naporima EU i SAD“ da Balkan u celini postane zona mira i stabilnosti. Ništa od ideje „Balkan balkanskim narodima“. Ostaje i dalje borba za „evropeizaciju“ Balkana, uporedo sa procesom postepene balkanizacije Evrope.
Dr Vinko Pandurević, general u penziji Vojske Srbije i VRS
www.fsksrb.ru
