Srpski pregaoci radili su na stvaranju nacionalne kulture i pripremu naroda za buduću borbu za oslobođenje i ujedinjenje. Svoje ideje širili su preko sokolskih i pevačkih društava. Članovi sokola su bili istovremeno i članovi ostalih društava. Omladinsko Muzičko Društvo “Srpski Guslar” osnovano je u selu Sredska kod Prizrena, ispod Šar-Planine, 28. avgusta 1927. Zadatak društva bio je razvijanje duhovne i nacionalne ideje u narodu a naročito kod omladine. Predsednik društva bio je učitelj Dušan Šošević.(1)
Pevačka družina “Binički” osnovana je 1922. u Tetovu. Osnovali su je učitelji iz Tetova Voja Popović i Andra Popović. Prve godine družina je imala muški hor sa 25 članova, a 1923. obrazovan je mešoviti hor od 64 člana i članice. Svi su bili meštani, zanatlije i trgovci. U toku pet godina rada družina je priredila oko 30 koncerata u Tetovu i drugim mestima. Učestvovala je na svim državnim i nacionalnim svetkovinama, kao i na koncertima i zabavama tetovskih humanih ustanova. Družina je obišla istočnu i zapadnu Srbiju, deo Bosne, Hercegovine i Dalmacije, a posetila je i pečalbare u Bukureštu. Priredila je koncerte u Gostivaru, Kičevu, Ohridu, Skoplju, Vranju, Zaječaru, Negotinu, Beogradu, Kruševcu, Čačku, Užicu, Sarajevu i Mostaru. Posetila je Dubrovnik. U Beogradu je Družina bila primljena u dvoru kralja Aleksandra, gde je priređena zakuska. U Bukureštu je priredila koncerat u maju 1928. Rumunsko ministarstvo prosvete joj je priredilo večeru, a Pevačko društvo “Kontereja Romanije” zakusku. Za svoj kulturno-nacionalni rad Družina je odlikovana ordenom Sv. Save V stepena, i nagrađena je novčanom nagradom od strane Kraljevog fonda. Zastavi Družine kumovali su knjižar Kuzman Najdić, trgovac Kraguj Dimić i Tetovska Trgovačko-Industrijska banka. Kosta Parlić darovao je Družini svilene trake za zastavu.
U Upravnom Odboru 1928. bili su predsednik Voja Popović; podpredsednik Gligorije Tripković, berberin; sekretar Cone Avramović, poštanski činovnik; blagajnik Petar Zakić; knjižničar Strahinja Nikolić; zastavnik Dušan Avramović, stolar; Članovi su bili Aleksandar Jovanović, berberin; Gligorije Ananijević, obućar; Sima Momirović, advokat; Dušan Đorđević, krojač; Stojan Tomić, trgovac; Zarije Zakić; U Nadzornom Odboru bili su predsednik Mihajlo Đorđević, okružni prota; članovi učiteljica Leposava Vukosavljevićeva i Stole Dimitrijević. Članice hora bile su učiteljica Leposava Vukosavljevićeva, učiteljica Gora Bogojevićka, Slavjanka Tomićeva, Rusa Dimitrijevićeva, Ljubica Gligorijevićeva, Vida Slavujijeva, Mara Slavujićeva, Magda Popovićeva, Radmila Bogojevićeva, Savica Parlićeva, Stanislava Bujišićeva, Ivanka Matićeva, Nada Vukosavljevićeva, Menka Anevićeva, Kosara Pandilovićeva, Blaga Dimitrijevićeva, Sava gavrilovićeva, Desa Milovanovićeva i Blaga Atanackovićeva. Članovi hora bili su Cone Avramović, Dušan Avramović, Dušan Đorđević, Panče Dimitrijević, berberin; Petar Zakić, Strahinja Nikolić, Gligor Gavrilović, Stojan Tomić, Ivan Petrović, Jovan Dimitrijević, Andra Lazić, Jovan Marković, Stojan Jovanović, Gligorije Jovanović, Dimitrije Josifović, Slavko Petrović, Rista Gavrilović, Spira Petrović, Dobrivoje Grnčarević, Slavko Kocić, Gligorije Trpković, Anta Matić, Andra Bunević, Ilija Veterović, Dimitrije Tasić, Jovan Krstić, Vasilj Trpković, Zdravko Bojadžijević, Todor Jovanović, Spira Spirić, Vlada Todorović, Ćirko Naumović, Zare Zakić, Kosta Bogojević, Dimitrije Mihajlović, Panta Popović, Ace Grnčarević, Trpe Trajković, Todor Naumović, Spira Grebenarević i Vlada Đorđević. Horovođe su bili učitelji Voja Popović i Andra Popović.(2)
U Oficirskom domu u Skoplju 11. oktobra 1930. gostovalo je pevačko društvo „Kajmakčalan” iz Bitolja. Društvo je bilo osnovano 1926. Osnivači su bili Mih. Pešić, predsednik duhovnog suda u Bitolju, sreskog načelnika Svet. Dragačevca, Ž. Milivojevića, penzionera i M.R. Pavlovića, sveštenika i horovođe. (3)
Kolo Srpskih Sestara Petrovgrad (danas Zrenjanin) prikazalo je banatske narodne igre na Sveslovenskoj zabavi Glavnog Odbora Kola u Beogradu. Kolo Srpskih Sestara Petrovgrad osnovalo je ženski pevački hor da bi okupilo žensku omladinu, koja dotle nije mnogo učestvovala u javnom životu. U horu su pevane narodne i umetničke pesme. Jedan od važnijih zadataka hora bio je da obiđe istorijski znamenita mesta u Jugoslaviji. Članice Kola smatrale su da je to od velikog značaja za nacionalno vaspitanje omladine. Pevanjem u različitim pokrajinama dolazilo se u lični dodir sa mnogima, što je bilo jedan od vrlo važnih činilaca za stvaranje duhovne kohezije. Hor je obišao 1936. Smederevo, Negotin, Zaječar, Niš, Skoplje, Kosovsku Mitrovicu, Prištinu, Kraljevo, Vrnjačku i Aranđelovačku banju. Na Kosovu su obišle sva mesta srpske slavne prošlosti. U mestima koja su posetili priređivali su im dočeke Odbori Kola Srpskih Sestara zajedno sa ostalim mestnim ženskim društvima. Hor je posetio Temišvar 3. maja 1938. i učestvovao u proslavi 70-godišnjice Srpskog pevačkog društva. U Temišvaru je bilo oko 1.000 Srba, većinom zanatlija u nešto trgovaca i intelektualaca. U izveštaju se ističe : „ … svi su se iskupili da nas dočekaju; mnogi su stariji plakali videvši nas iz domovine u našim narodnim odelima i čuvši našu pesmu. Posle ovog viđenja sa njima osetili smo se duhovno jači i mi i oni.” Hor je planirao da 23. maja 1937. krene na svoju drugu turneju u Novi Sad, Sremske Karlovce, Sremsku Mitrovicu, Sarajevo, Mostar, Dubrovnik, Užice, Čačak i Kruševac. (4)
Mješoviti hor Dubrovačkog srpskog pjevačkog društva „Sloga“ otputovao je 1938. u Mostar na proslavu pedesetogodišnjice društva „Gusle“ iz Mostara. Putem su im se pridružili pjevačka društva iz Kotora, Hercegnovoga i Trebinja. Na proslavu je došlo 11 srpskih pjevačkih društava. Povorka pjevačkih društava, na čelu sa sokolskom muzikom i pjevačkim društvom „Jedinstvo” iz Kotora bila je oduševljeno pozdravljena od građana Mostara. Položeni su venci na grob Šantića i Ćorovića. Održana je svečana akademija. U veče je bio održan koncert. Prvu tačku koncerta državnu himnu i poslednju „Oj Sloveni” pevali su zajednički svi pjevači, njih oko 600. (5) I deo sokolskih društava imao je svoje horove. U Savezu Sokola bilo je 77 muzika, 73 horova, 11 orkestara i 55 tamburaških zborova. (6) U Subotici je održan Četvrti pokrajinski slet Saveza Sokola Kraljevine Jugoslavije juna 1936. Na Vidovdan 28. juna 1936. održana su takmičenja sokolskih muzika, tamburaških i pevačkih horova i guslara.(7)
Srpski list „Dubrovnik“ pisao je o proslavi stogodišnjice rada Srpskog pjevačkog društva „Jedinstvo“ 26 i 27 avgusta 1939. u Kotoru. Na proslavu je pozvano 17 pjevačkih društava od Subotice do Bitolja i Cetinja. Iz proglasa koji je izdala Uprava „Jedinstva“ sa svojim predsjednikom protom–stavroforom Jovom Bućinom list „Dubrovnik“ istakao je završetak: „Teška je bila borba, u kojoj ni popaljeni domovi, ni vješala uzduž sinjeg mora ne mogoše salomiti našu želju za slobodom, ni pokolebati našu vjeru u ujedinjenje sa ostalom našom braćom iste krvi i jezika. Tu zavjetnu misao ,,Jedinstvo“ je osveštalo u imenu svome, ispisalo na barjaku svome, kao simvol i cilj svih pregnuća, želje i rada svoga, sa istaknutom lozinkom: Brat je mio, koje vjere bio. U toj borbi snažila nas je pjesma naša da ne sustanemo – pjesma nas je održala da ne pokleknemo“. (8)
Na proslavi su učestvovala sa svojim zastavama pjevačka društva iz Sremske Mitrovice, Mostara, Nikšića, Cetinja i Risna. Jugoslovenski pjevački savez odlikovao je ,,Jedinstvo“ i njegovog predsjednika. Pjevačka društva održala su na Benovu koncert. Zajednički hor svih društava izveo je državnu himnu. Potom su pojedina društva izvodila svoje tačke. Pjevački koncert završen je zajedničkim pjevanjem svih društava pjesme ,,Oj, Sloveni“, što je masa frenetički pozdravila. Svečanost na Benovu zaključile su vojna i građanska muzika svojim koncertima. U članku u listu ,,Dubrovnik“ isticalo se za ,,Jedinstvo“: ,,časno je vršilo svoj teški ali patriotski zadatak, i u tome svome časnom i patriotskom radu dočekalo je i svoju stogodišnjicu. Zahvalno pokoljenje čestitajući mu ovu slavu, želi da i dalje, visoko držeći barjak, nastavi sa radom, koji bi lako mogao biti potrebniji nego čak i u nekim teškim prošlim časovima. Kotor i Srbi Bokelji mogu se ,,Jedinstvom“ ponositi i dičiti, jer samo njihovo pregaranje i shvaćanje potrebe njegova zadatka, da sa pjesmom čuva svete srpske amanete, održalo ga je u životu i na onoj patriotskoj visini, koja služi samo za primjer.“ Jugoslovenski pjevački savez pripremio je slet 1939. u Beogradu u čast proslave dvaju stogodišnjih saveznih društava: Pančevačkog srpskog crkvenog pjevačkog društva i Srpskog pjevačkog društva ,,Jedinstvo“ iz Kotora. (9)
Srpski pregaoci radili su na stvaranju nacionalne kulture i pripremu naroda za buduću borbu za oslobođenje i ujedinjenje. Svoje ideje širili su preko sokolskih i pevačkih društava. Pišući o proslavi stogodišnjice rada Srpskog pjevačkog društva ,,Jedinstvo“ iz Kotora 1939. list ,,Dubrovnik“ je istakao da bi rad društva mogao biti potrebniji u sadašnjosti nego u prošlosti.
Saša Nedeljković
član Naučnog društva za istoriju zdravstvene kulture Srbije
_______________
Napomene:
1. „Omladinsko Muzičko Društvo “Srpski Guslar”, „Srpsko Kosovo”, Skoplje, 1. januar 1928, br. 1, str. 13;
2. S. D, „Pevačka družina „Binički” u Tetovu”, „Srpsko Kosovo”, Skoplje, 15. oktobra 1928, br. 20, str. 14;
3. „Sa koncerta bitoljskog pevačkog društva Kajmakčalan u Skoplju” „Srpsko Kosovo”, Skoplje, 1. novembra 1930 god, br. 21, str. 15;
4. „Godišnji izveštaj o radu Glavnog odbora Kola Srpskih Sestara u Beogradu za 1936-37 poslovnu godinu”, „Vardar XXVI Kalendar Kola Srpskih Sestara za prostu 1938 godinu”, Beograd, str. 63, 64;
5. „Svečanost u Mostaru”, „Sloga u Mostaru”, „Dubrovnik”, Dubrovnik, 2 jula 1938, br. 26, str.2, 3;
6. „Izveštaj o radu uprave Saveza Sokola Kraljevine Jugoslavije za godinu 1938. podnet IX redovnoj glavnoj skupštini SSKJ 23. aprila 1939 godine”, str. 86;
7. „Veličanstveni zbor Sokolstva pred Sokolskim domom”, „Sokolski glasnik“, Ljubljana, 10 jula 1936, br. 27 i 28, str. 5, 7, 8;
8. „Stogodišnjica srpskog pjevačkog društva „Jedinstvo“ u Kotoru“,„Dubrovnik“, Dubrovnik, 29 jula 1939, br. 30, str. 4; „100–godišnjica „Jedinstva“, „Dubrovnik“, Dubrovnik, 26 avgusta 1939, br. 34, str. 3;
9. „Stogodišnjica srp. pjev. Društva „Jedinstvo“, „Dubrovnik“, Dubrovnik, 2 septembra 1939, br. 35, str. 3; „Jugoslovenski pjevački slet u Beogradu“, „Dubrovnik“, Dubrovnik, 2 februara 1939, br. 5,str. 3;
