Piše: Igor Mitić
Nedaleko od granice sa Srbijom blizu reka Dunava i Save, na reci Bosut smešteni su Vinkovci. Prostor današnjeg grada predstavlja najstariji kontinuirano naseljeni prostor u Evropi. Ostaci koji su pronađeni na ovom tlu datiraju još od pre osam hiljada godina. Vinkovci se danas neretko nazivaju prestonicom turizma a glavne asocijacije na ovaj grad su svakako njegova bogata istorija i kulturna baština. Vinkovci su takođe poznati i kao značajno arheološko nalazište.
Rezultati poslednjeg popisa iz 2021. pokazuju nam kako je u Vinkovcima živelo 30 842 stanovnika, od čega najviše u samom gradskom centru. Udeo srpskog stanovništva se , nažalost, iz godine u godinu sve više smanjuje pa je tako sada već davne 1991. ovde živelo 6 138 Srba, dok je prema poslednjim zvaničnim podacima ta brojka značajno niža. Ipak, Srbi su kroz istoriju dali veliki doprinos kulturi ovog grada i baš odavde je poteklo mnogo značajnih ličnosti čija se imena i danas sa ponosom spominju.
HRAM U VINKOVCIMA – KOLEVKA IDENTITETA SRPSKOG NARODA
Jedan od zaštitnih znakova samog grada predstavlja veleletni Hram Silaska Svetog duha, inače srpska pravoslavna crkva Eparhije osječkopoljske i baranjske koja je (kako i njen sam naziv kaže) posvećena prazniku Silaska Svetog duha. Ova svetinja nalazi se u Istarskoj ulici u neposrednoj blizini centra grada.
Istorijski podaci nam svedoče da se još početkom 18. veka u Vinkovce nastanilo nekoliko pravoslavnih porodica koje su ovde podigle najpre drvenu kapelicu, osveštanu i pre 1713. godine. Kako se pravoslavni vernici nisu ovde održali, iselivši u druga mesta, kapela je sve više bila izložena procesu propadanja.
Godine 1733. pravoslavni arhiđakon vizitirajući zapadni Srem, ovde nije uspeo da pronađe pravoslavne vernike. Sredinom 18. veka oni se opet doseljavaju, i to najviše grčki trgovci iz Makedonije, bežeći od Turaka. Godine 1756. zabeleženo je osam pravoslavnih porodica, među kojima i krajiški pukovnik Prodanović, koji je izgradio kapelu u svom stanu, budući da je stara kapela već bila urušena. Tokom 1766. godine registrovano je petnaest pravoslavnih porodica, da bi potom taj broj kasnije bio u neprestanom porastu zahvaljujući doseljavanju krajiških časnika i podčasnika. U tom periodu dolazi do osnivanja parohije koja već 1791. broji pedesetak porodica sa ukupno dve stotine i dvadeset osmoro ljudi. Dve godine kasnije, 1793. biva izgrađena nova pravoslavna crkva.
Malobrojni Srbi ovde su konstantno bili pod pritiskom austrijske carske vlasti. Tako su na inicijativu katoličkog biskupa Filipa Stankovića, a uz blagoslov carice Marije Terezije 1772. godine ispraćeni u Mirkovce. Stara drvena crkva u Vinkovcima postojala je pre izgradnje novog hrama, odnosno još na početku 18. veka. Prema popisu iz 1756. godine zabeleženo je sledeće: „Šanac Vinkovci, broj kuća 8. Crkva svetog Nikolaja bila drvena, osvećena episkopom G. Spiridonom (Stibicom).“
Nakon izgradnje novog hrama prvo bogosluženje, a ujedno i osvećenje hrama, izvršeno je na praznik Usekovanja glave sv. Jovana Krstitelja 1793. godine sa blagoslovom karlovačkog mitropolita Stefana Stratimirovića.
HRAM GDE SU SE KRSTILI SAVA ŠUMANOVIĆ I JOSIF RUNJANIN
U Vinkovačkoj crkvi je 1821. godine kršten znameniti kompozitor Josif Runjanin. Josif, inače austrijski oficir veoma uspešne vojničke karijere, ostao je upamćen po čuvenim kompozicijama, među kojima su sadašnja hrvatska himna „Lijepa naša domovino“ kao i „Rado ide Srbin u vojnike“. On inače potiče iz srpske pravoslavne svešteničke (i vojničke) porodice rodom iz sremskog sela Kuzmin. Na uglu zgrade Brodske imovne opštine, ispod čelnog tornjića, postavljena je i spomen ploča Josipu Runjaninu.
U Hramu Silaska Svetog duha kršten je i naš proslavljeni slikar Sava Šumanović. U Vinkovcima, u ulici Kralja Zvonimira 26, nalazi se rodna kuća čuvenog Save. Rodna kuća je bila u vlasništvu Šumskog gazdinstva, kada je po dolasku u Vinkovce dodeljena Savinom ocu na korišćenje. Kuća je više puta preuređivana a u vlasništvu Šumskog gazdinstva ostala je do početka 90-tih godina 20. veka kada je privatizovana. Od prvobitnog zdanja ostala je jedino dvorišna kapija u izvornom obliku. Na rodnoj kući postojala je spomen ploča koja je početkom 90-tih prošlog veka, iz nepoznatih razloga skinuta sa kuće. Danas je u kući smešten privatni lokal.
OBNOVA I OSVEĆENJE HRAMA
Vinkovački hram je inače podignut na temeljima starog hrama, koji je potpuno uništen tokom nesrećne 1991. godine. Početkom ovog veka porta Hrama vraćena je na korišćenje Srpskoj pravoslavnoj crkvenoj opštini Vinkovci a 01.10.2005. godine položen je kamen temeljac za izgradnju novog Hrama, čija izgradnja je završena 28. oktobra 2012.g. (osveštanje). U selu Stari Mikanovci pronađena su i zvona Hrama koja su „nestala“ pre trideset godina.
U toku početnih pregovora o obnovi crkve, na njeno mesto koje je pretvoreno u parkiralište, bio je postavljen drveni krst. Obnova crkve konačno je započela 2007. godine, dok je ponovo stavljena u upotrebu 2012. godine.
Episkop osečko-poljski i baranjski Lukijan osveštao je 28. oktobra 2012. godine, novosagrađeni hram Silaska Svetoga Duha u Vinkovcima.
U Časnu trapezu svetog hrama položene su mošti svetog kneza Lazara. Episkopu Lukijanu je sasluživalo šest sveštenika i eparhijski đakon, a pevao je hor Eparhije osečko-poljske i baranjske. U svojoj propovedi Vladika je, predajući ovaj dar pravoslavnim vernicima i gradu Vinkovcima, zahvalio ministarstvima Republike Hrvatske koja su omogućila da se hram podigne, a sve građane pozvao da slede Božije zapovesti.
Osvećenju hrama i svetoj Liturgiji prisustvovali su: župan vukovarsko-srijemski i dožupan, gradonačelnik grada Vinkovaca dr Mladen Kralić, ministar finansija u vladi Republike Srpske, konzul Republike Srbije, saborski zastupnici SDSS u Hrvatskom Saboru, kao i predsednik SDSS.
Ikonostas crkve je inače rad umetnika Stojana i Jakova Nedića iz davne 1811. godine. Parohijski dom u Vinkovcima podignut je 1804. godine a novi parohijski dom je nakon devastacije 1991. ponovo podignut i osvećen 2004. godine.
Hram Silaska Svetog duha danas predstavlja sakralni objekat koji okuplja srpski pravoslavni narod sa područja čitave istočne Slavonije, koji čuva identitet našeg naroda i kulturnu baštinu. Ovde se obavljaju sve vrste svečanosti od svadbi i krštenja, redovno se održavaju liturgije i obeležavaju krsne slave i veliki praznici. U hram dolaze ljudi sa svih strana sveta, kako raseljeni Srbi tako i brojni strani turisti koji na taj način imaju priliku da se upoznaju sa bogatom istorijom našeg naroda i brojnim znamenitostima ovog područja. U ovom hramu ljudi pronalaze mir i utehu, verski život se sve više obnavlja a na taj način jačaju se i zajedništvo i solidarnost.
VERSKI ŽIVOT U VINKOVCIMA DANAS
Protojerej stavrofor Predrag Azap je petnaest godina obavljao dužnost pravoslavnog sveštenika u Vinkovcima a javnosti je ostao poznat po porukama mira i brojnim mudrostima koje se često citiraju. Javnost ga prepoznaje i po čestim medijskim istupima u kojima upozorava na položaj srpske zajednice u Hrvatskoj, te kao zagovornika međureligijskog dijaloga i suživota. Urednik je „Glasa pravoslavlja“ prvog časopisa Eparhije osječkopoljske i baranjske a 2004. dodeljena mu je nagrada Vukovarsko-srijemske županije za doprinos razvoju međuljudskih odnosa i nesebično zalaganje za obnovu porušenih objekata Srpske pravoslavne crkve.
Program obnove pravoslavne crkve u centru Vinkovaca počeo je još 2003. kada je, u projektnom uredu u Vukovaru, izrađena dokumentacija i dobijena građevinska dozvola. Azapovim lobiranjem u resornom ministarstvu i SPC-u u Hrvatskoj projekat se posle našao i na listi prioriteta. O verskom životu i položaju srpske zajednice Azap je istakao:
– Sjećam se da sam kada sam došao u Vinkovce i preuzeo parohiju odlučio nekako zaustaviti praksu parkiranja automobila na mjestu gdje se nekada nalazila crkva. Od direktora firme Vibrobeton dobili smo betonske žardinjere, koje smo postavili na mjestu temelja crkve i tako spriječili dalje parkiranje na tome mjestu. Osigurali smo i drveni krst, koji smo, uz saradnju i pomoć policije i tadašnjeg načelnika Stipe Rimca postavili na mjestu gdje se nekada nalazio crkveni oltar. U isto vrijeme smo od jednog Vinkovčanina, Mike Turudića, na korištenje dobili jedan poslovni prostor, gdje smo održavali molitve. Jedini predmeti iz nekadašnje crkve na novoj crkvi su upravo ta zvona i kovani krst. Njih smo pronašli zbog dobrote nekih građana. Prvo sam dobio dojavu od jednoga građanina da su u šumskom gazdinstvu kod Starih Mikanovaca, sela nedaleko Vinkovaca, zakopana crkvena zvona. Odmah smo alarmirali policiju, koja je izašla na lice mjesta i pronašla zakopana zvona. U roku od 24 sata stara crkvena zvona su nam i dopremljena. Kada je riječ o kovanom krstu, njega sam vratio za rundu pića. Naime, krst je nekako dospio do jedne osobe koja nije znala kako da ga se riješi. Došao je sa prijateljem kod mene sa prijedlogom da mi vrati krst, a da im zauzvrat platim rundu pića. Tako je i bilo.“
Sve veći odlazak srpskog stanovništva iz Vinkovaca pa i iz čitave Hrvatske, Azap vidi kao glavni problem i jedan od najvećih izazova:
– Nekada je u srećnije vreme bilo oko 50 krštenja godišnje, a sad budu 2 do 3 krštenja godišnje! Sve su to staračka domaćinstva, jako malo ima Srba koji imaju nekakv biznis i dobar posao. Uglavnom su to ljudi koji rade na građevini i penzioneri. Osnovni problem je sigurno što su Srbi napustili ovaj grad, otišli dalje migracijskim putevima. Vinkovci su bili veliko željezničko čvorište, i dobar dio naših ljudi je došao iz srpske Dalmacije, iz Bosne i Like. Radio ovdje ali se nažalost nije ukorijenio, otišli su dalje. Tako da će biti jako teško voditi ovu zajednicu u budućnosti.
Mi ćemo biti ovdje i služiti Bogu i narodu dok bude i poslednjeg Srbina. Crkvu sam obnovio i parohijski dom, odnosno podigao iz temelja 2007. godine. Vinkovci su specifična sredina. Da upravo tako Vinkovci su specifični i Hrvati govore da su Oni „vrata Hrvatske“, a čim izađeš iza vrata Vinkovaca je Srbija! Ali nesmijemo zaboraviti da su mnogi Srbi izgrađivali ovaj grad , duhovno, kulturno i ekonomski učestvovali u njegovom razvitku. Tu se nekada nalazio na Rokovačkoj zidini i pravoslavni manastir Svetog Nikole! Poznati Vinkovački Srbi su Josif Runjanin, dr. Joca Georgijević, Stojan Dimitrijević, Bogdan Milašinović, prota Kostantin Šušić. Za Vinkovce su vezani Sava Šumanović i Rade Šerbedžija. Tako da Srbi nisu nikome ništa loše naudili u Vinkovcima. Uvek su bili dobrog srca i ljudi mira i ljubavi.
– Meni kao svešteniku dosta ljudi Hrvata mojih sugrađana prilazi kao bratu i prijatelju. Držimo se nekako normalno, poštujemo se, ne možemo reći da se volimo ali se poštujemo i cijenimo. Mali broj naših vjernika, oko 45 kuća nas prima u svoje kuće. Jedan broj Srba dolazi na bogosluženja u Sveti hram, ali ne prima sveštenika…
U ova teška vremena velikih iskušenja, bolesti, ratova i raznih nepravdi, Crkva se javlja kao brod spasenja i donosi poruku mira. U ovo vreme velike otuđenosti, kada čovek traga za smislom i pravdom u svetu, Crkva donosi poruke utehe, ističe jerej Srđan Lukić, paroh vinkovački:
„Ova dva načela koja propoveda Crkva, svoj izvor nalaze u Vaskrslom Gospodu Isusu Hristu. On je Taj Koji je pozivao i danas poziva sve ljude da tvore mir i da imaju ljubavi među sobom. Nema veće ljubavi od one da neko život svoj položi za bližnje svoje. Tu je zapovest Gospod Hristos prvo ispunio, pa je tek onda ostavio nama kao zaveštanje, upravo na dan svoga stradanja, svoga raspeća, i svoje smrti. Iz svoje beskonačne i nesebične ljubavi On je sve podneo radi nas i našega spasenja”, poručio je Lukić.
