Sve je tajna osim Teodoirnog prstena
Tokom radova do rata 1999. otkopani su donžon-kula (pirg) impozantnih dimenzija, manastirska trpezarija sa očuvanim stolovima i klupama od tesanog kamena, gde se vlastela i crkveni velikododstojnici bogato hranili. Otkopavanjem smo otkrili još 26 prostorija koje su u obliku elipse obuhvatale ceo pojas okolo manastira, kaže Kovaljov
Od Kosovske bitke do danas manastir Banjska bezbroj puta je prekopavan u potrazi za legendarnim „banjskim zlatom“ – riznicom kralja Milutina, koja je tu postojala ne samo po legendi, već i prema istorijskim izvorim. Manastirski hram Svetog Stefana, grobna crkva kralja Milutina i kraljice Teodore, danas izgleda bolje nego pre rata 1999. Godine. Ali evo šta o svemu kaže stari arheolog ruskog porekla Georgije Kovaljov koji je do rata 1999. Živeo u Prištini, a sa ekipom stručnjaka radio na iskopavanjima oko manastira u Banjskoj.
Uoči nove 2020. godine pronašli smo vrsnog areheologa Georgija Kovaljova koji je u dugom vremenskom periodu bio sinonim za arheološka iskopavanja oko znamenitog manastira u Banjskoj oko kojeg su se pripovedale priče… Georgije Kovaljov je danas vremešni krepki penzioner koji od rata 1999. godine živi u Beogradu. O radovima u Banjskoj nam je ispričao neke bitne momente:
Banjsko zlato se odnosi na živopis
-U Banjskoj sam radio 27 godina, od 1972-1999. godine kada su radovi usled poznatih događaja prekinuti. O značaju Banjske navešću dva primera. Prvi je da u Karlovačkom rodoslovu piše „Prizrenske crkve patos i Dečanska crkva, i Pećka priprata i Banjsko zlato i resavsko pisanje ne nalazi se nigde“. Ovo Banjsko zlato odnosi se na izuzetan kvalitet živopisa u koji su bili umentuti i zlatni liskuni. Drugo je da je na crkvenim saborima u tadašnjoj Srbiji iguman Banjske zauzimao četvrto mesto po značaju, odmah iza igumana Studenice, Sopoćana i manastira Mileševa.
O tome šta je sve iskopano pored manastira u Banjskoj arheolog Kovaljov kaže: Tokom radova, otkopani su Donžon-kula (pirg) impozantnih dimenzija, manastirska trpezarija sa očuvanim stolovima i klupama od tesanog kamena, gde se vlastela i crkveni velikodostojnici bogato hranili. Otkopavanjem smo otkrili još 26 prostorija koje su u obliku elipse obuhvatale ceo pojas oko manastira i u kojima se odvijao intenzivan život manastirskog bratstva. Nažalost, pri kraju radova na novootkrivenim temeljima podignut je novi objekat što je protivno konzervatorskoj praksi. Nastavak istraživanja je otežan i gotovo nemoguć, kaže Kovaljov.
Kompletna dokumentacija o radovima ekipe arheologa koju je predvodio Georgije Kovaljov nalazi se, kako nam je rekao, u Republičkom zavodu za zaštitu spomenika u Beogradu. -Dobro se sećam lokalnog meštanina u Banjskoj, Sejda Pecija koji je povremeno izbacivao otkopanu zemlju i šut u Banjsku reku. Peci nikada nije tražio avans a rokove je uvek ispoštovao. Plaćano mu je tek kada bi komisija utvrdila kvalitet njegovih radova. On je besplatno izgradio kolski put sa jugozapadne strane ulaza u kompleks. Otkopani materijal koji je mogao da stane stavljan je Severnu kareju gde je još pre drugog svetskog rata bio pronađen prsten kraljice Teodore sa ugraviranim natpisom „Ko ga nosi, pomozi mu Bog“.
Cilj ovog i svih prethodnih iskopavanja u zadužbini i mauzoleju kralja Milutina, u koji je car Dušan sahranio i voljenu majku, najverovatnije je bila potraga za legendarnom riznicom u manstirskim temeljima, smatraju stručnjaci Narodnog muzeja u Beogradu. Čitav vek pletu se legende o nemanjićkom blagu i njegovom iskopavanju u manastiru Banjska. Nakit, Teodorin prsten, je dugo čamio u mraku kraljevske grobnice, a sada je u depou Narodnog muzeja…
Rad i na nalazištu Crkve u Sušici
Stručnjaci naglašavaju da je Teodorin prsten izuzetan primerak srednjovekovnog zlatarstva, koje je cvetalo u Novom Brdu i Trepči, ali da nije običan ukras. To su već na prvi pogled shvatili i tragači za Milutinovim blagom koji su prsten pronašli u starom grobu u priprati manastirske crkve tokom Prvog svetskog rata.
Idući tragom arheologa, istoričara umentosti i drugih tragača za pronalascima u Banjskoj može se zaključiti da se od nemanjićkog blaga pouzdano zna samo za Teodorin prsten sa dvoglavim orlom na glavi. Nažalost, rezultati višedecenijskih iskopavanja u Banjskoj ni danas nisu dostupni javnosti, reči su istoričara umentosti koji su se bavili istraživanjem na ovom terenu.
-Desetak godina posle prekida sistematskih radova (1999.) , nastavlja priču Kovaljov, formirano je koordinaciono telo u koje su pored priznatih stručnjaka bili uvršteni i neki novi ljudi, slabi poznavaoci Banjske, ali nije bilo mesta za mene koji sam bio terenski rukovodilac u čijoj su ekipi bili takvi stručnjaci kao što su: prof. Dr Marica Šuput, istoričar umetnosti, dr Dušica Minić, arheolog, kao i Jelena Milojević i Ana Prenk, majstori arheologije, a pod nosiocem projekta, akademikom Vojislavom Koraćem, koji nikad nije imao nikakvu primedbu na kvalitet i kvantitet radova. O mnogim detaljima u vezi radova u Banjskoj svojevremeno su pisale i „Politika“ i „Večernje novosti“. Ostala mi je mapa radova u Banjskoj koju vam dajem da predstavite javnosti, Arheolog Kovaljov je svojevremeno radio i na arheološkom nalazištu oko crkve Sv Dimitrija u Sušici u blizini Badovačkog jezera. O ovom poslu nam je rekao da su radovi trajali samo jednu sezonu i da je sav materijal sa ovih nalazišta spakovan i ostavljen na tavan Pokrajinskog zavoda za zatitu spomenika u Prištini.
Banjska je manastirska lavra, stavropigijalnog ranga, četvrta po redu iza Studenice, Mileševe i Sopoćana, spomenik kulture od izuzetnog značaja za Republiku Srbiju. Fasada je od kamena u tri boje, kojom su se mogle ravnati jedino toskanske fasade sijenske katedrale, svedoče vidljivi ostaci kompleksa velikih razmera, nekada okruženi odbrambenim bedemima i crkva posvećena zaštitniku dinastije Nemanjić Sv Arhiđakonu Stefanu, koju je ktitor Stefan Uroš II kralj Milutin (1282 -1321) odredio za svoju grobnu crkvu.
Manastir je u prvoj deceniji ovog veka oživeo, narod se okuplja a monaštvo ga dočekuje s ljubavlju i darovima koji se razmenjuju obostrano.
S. Đukić
Legenda: Manastr u Banjskoj
Legneda: Teodorin prsten
Legenda. Mapa radova do 1999. u Banjskoj
