Proslava 25-godišnjice oslobođenja Stare Srbije 1937. počela je sokolskim sletom u Skoplјu, čiji je pokrovitelј bio Knez Namjesnik Pavle. U proglasu sletskog odbora isticalo se : „Rijetko koje mjesto osim Beograda, tako izrazito oličava sudbinu Balkana, koliko naše Skoplјe. Uprkos nevolјama robovanja, u njemu se nikad nije gasila nacionalna misao i kulturna snaga našeg naroda, čak ni onda, kada su pod tuđinskim udarcem isčezle dragocjene tvorevine Nemanjića…“. Proslava oslobođenja trajala je tri dana, a završila se povorkom kroz Skoplјe, dugom tri kilometra.(1) Na V pokrajinskom sletu u Skoplјu učestvovali su sokoli iz cele Jugoslavije. Najveće zasluge za uspeh sleta imao je Velimir Popović, starešina Sokolske župe Skoplјe i predsednik sletskog odbora. (2)
Krajem oktobra 1937. održane su proslave Kumanovske pobjede i oslobođenja Skoplјa. List Srba katolika „Dubrovnik” od 23 oktobra 1937. podsetio je da je tog dana i narednog (23 i 24) 25-godišnjica bitke na Kumanovu. Podsetio je da je 90.000 srpskih boraca izvojevalo pobedu odlučnu za ishod celog rata na makedonsko-kosovskom bojištu. Komandant I srpske armije bio je prestolonaslednik Aleksandar. List „Dubrovnik” istakao je značaj te pobede za Primorje : „Kumanovska pobjeda silno je bila odjeknula i sve nas ispunila čvrstom nadom oslobođenja od mrske tuđinske vlasti, te i ujedinjenja sa našim slavnim Pijemontom herojskom Srbijom. Sad nam obnavlјa uspomenu one goleme radosti i oduševlјenja koje je onako silno bilo obuzelo u ono doba Dubrovčane, a koje sada ispunja srca najdublјim poštovanjem i zahvalnošću prerano otrgnutoj najvećoj našoj uzdanici, neprežalјenom Viteškom Kralјu našem Aleksandru I Ujedinitelјu. … te i sačuvati prekrvavu našu tečevinu od svih unutrašnjih i vanjskih dušmana i zlotvora !”(3)
U svojim sjećanjima u listu „Dubrovniku” V. M. Vukmirović je istakao : „Davno, još pre Balkanskih ratova, običavali su dolaziti Dubrovniku u posjetu mnogi ugledni Srbijanci. Mi, ondašnji dječaci, u njima smo gledali Srbiju Kralјa Petra, koja ima da povede krvavo kolo oslobođenja. … Međutim Pavle nije dolazio u Dubrovnik jedino zbog našeg Arhiva. … Dolazio je on k nama i tražio žive lјude. Dum Ivan kanonik Stojanović, Fabris, Pasarić, … Od mlađih je dvojicu naročito volio. Bili su to Frano Kulišić i Pero Kolendić. … Kada sam mu kazao da sam došao da nastavim školovanje na beogradskom univerzitetu, bilo mu je rijetko milo: „Neka i ovdje kod nas neko bude iz dubrovačke gimnazije”! … Naime beogradski univerzitet je već bio prikupio dosta veliki broj Srijemaca, Ličana, Bosanaca i Hercegovaca, a da i ne pominjem dosta jake grupe onih koji su dolazili iz Stare Srbije i Maćedonije”. Student Vlad. M. Vukmirović je na preporuku Đilda Joba i Jovice Perovića priman u Narodnoj Odbrani sa najvećim povjerenjem. U svojim sjećanjima objavlјenim u listu „Dubrovnik” V. M. Vukmirović je istakao : „Dolaze lјudi iz svih krajeva današnje Jugoslavije na vijećanje, savjetovanje. Kuriri, naročito iz južnih krajeva, dolaze i odlaze. Kapetani Milan Vasić i Milan Pribićević vrše danonoćno dužnost sekretara. Potrebno je svakoga primiti. … Kao i sve ranije, i ovu sam odluku donio brzo. … I za to jednoga dana saopštim kapetanu Vasiću da sam mišlјenja da bi bilo potrbno da i ja napustim Beograd i da se prebacim u Staru Srbiju, pošto bih, prije toga svršio potrebni kurs „baratanja oružjem” u Vranji”. Vukmirović je hteo da se pozdravi sa svojim profesorom Pavlom Popovićem. O tom razgovoru : „Nimalo se nije začudio kada sam mu kazao gdje idem. „Znam, kazao mi je tom prilikom, ako skoro ne krenemo dolјe, pola će nam univerziteta opustjeti!”.(4)
U listu „Dubrovnik” Vukmirović je pisao o proslavi: „Tako jutros, kada sam iz carskog Skoplјa preko Kumanova stigao na Srtevicu da obiđem grobove mrtvih drugova i da im sa srodnicima zapalim voštanicu sjećanja, …kao da sam ih juče poslјedni put bio posjetio, dok je međutim punih dvadeset i pet godina od dana kada smo baš tu sačekali bili napad Kara-Said pašinih armija, tukli ih i potukli. … na Srtevici, gdje je legendarni Vojvoda Vuk sa svojim, neumrlim u slavi, četnicima sačekivao napade turskih tabora i sam prelazio u napad, bez predaha 36 sati, … pjevale pjesmu naše mladosti : „Krvav se barjak razvio, Maćedonijo!” … velebni spomenik kojeg bivši ratnici podigoše mrtvim drugovima na Zebrnjaku. …. Zebrnjak i spomenik na njemu, vidi se iz dalјine od nekoliko desetina kilometara. Zebrnjak već je sav prekrilјen od naroda. Sva sela kumanovska i ona iz Skopske Crne Gore slegla su se jutros tu. … „Zdravo, živo !” — jedini je pozdrav jutros.” (5)
Kozjački odred Vojina Popovića (vojvoda Vuk) formiran je od starih četnika i lokalnog srpskog stanovništva. U odlučujućem trenutku borbe u Kumanovskoj bitci četnički odred se našao na Srtevici. Usled pokušaja Turaka da jačim snagama obuhvate levo krilo Prve armije, odred je bio prinuđen da vodi ogorčene borbe zajedno sa snagama 7 puka kako bi sprečio pokušaj obuhvata. Svojom borbom je obezbedio uspeh operacije. U tim borbama odred je prepolovlјen. Uprkos gubicima odred je nastavio borbu kao prethodnica Prve armije. Vršio je izviđanje, čišćenje terena i obezbeđenje važnih objekata sve do Elbasana. Nakon toga odred je vraćen u Skoplјe radi odmora i popune.(6) Vukmirovića je rat 1912. zatekao na terenu. Nјegov odred je formirao prethodnicu Prve armije. Vodili su borbu na Kumanovu, prvi ušli u Prilep, pregazili Crnu Reku, ušli u Bitolј i odande krenuli u Albaniju. Sa svojim odredom borio se u Prvom svetskom ratu. Posle Suvobora, pri gonjenju austrijskih trupa, sreo se sa svojim profesorom Pavlom Popovićem koji mu je rekao: ,,Do viđenja u Dubrovniku, ali ovoga puta sigurno.” (7)
Spomenik na Zebrnjaku, podignut u spomen Kumanovske bitke, sagradio je arhitekta Momir Korunović a oslikao ga je slikar Živorad Nastasijević, član Društva umetnika „Zograf“. Kula-obelisk (48,5 m) na Zebrnjaku bilo je najznačajnije Korunovićevo delo. Nastasijević je oslikao freske i na drugim Korunovićevim građevinama Mačkovom kamenu, Spomen crkvi u Krupnju i Sokolskom domu „Matica“ u Beogradu.(8)
Godine 1895. Momir Korunović stupio je u podmladak društva „Soko“, čiji će član i istaknuti prvak biti do kraja života. Bio je urednik „Sokolskog glasnika Dušan Silni“ od 1910. i predsednik građevinsko-umetničkog odseka Saveza Sokola Kralјevine Jugoslavije. Studirajući u Pragu bio je 1911. izabran za starešinu Sokolske sekcije „Srpskog akademskog društva Šumadija”. Od 1907. pa do 1947. arhitekta Korunović bio je službenik Ministarstva građevina u kome, zahvalјujući predanom radu napreduje do zvanja generalnog inspektora Arhitektonskog odelјenja. Tokom rada u državnoj službi projektovao je preko 40 javnih i državnih građevina (ministarstva, pošte, hramova, škola, konaka i spomenika) kao i 24 sokolska doma i vežbaonice. Nјegove najpoznatije građevine u Beogradu bile su Pošta kod Železničke stanice, Ministarstvo pošta u Palmotićevoj ulici i Sokolski dom „Matica“. Projektovao je pravoslavne crkve u Beogradu, Ljublјani, Mariboru, Celјu, na Sušaku kod Rijeke, Prilepu, Brzanu, Krupnju, Deligradu, Klenku i na ostrvu Visu. Korunović je projektovao (po pravilu bez naknade) spomen-obeležja (Zebrnjak, Mačkov kamen, Tekija na Dunavu, Svetozarevo, Ohrid, …), i sokolske domove u Beogradu, Obrenovcu, Kumanovu, Jagodini, Bjelјini, Visokom, Jajcu, Užicu, Ćupriji i td. Moravski stil može se smatrati izvorom na osnovu koga je Momir Korunović stvorio svoj osobeni izraz u oblikovanju prostora i ukrašavanju građevina maštovitom stilizacijom narodnih motiva. Stvaralaštvo Korunovića zasnivalo se na veri u neraskidivu povezanost arhitekture i nacionalne kulturne baštine : „U sokolskom neimarstvu mi moramo biti svoji … kaže se da treba da budemo savremeni, moderni … ali u arhitekturi sokolskoj i jednog naroda ne može biti mode; u narodnosnoj arhitekturi i građevinskoj delatnosti jedne države, …može se primeniti samo ono što je svojstveno duhu naroda koji živi u toj državi …“. Aleksandar Kadijević svoje delo „Momir Korunović“ počinje rečenicom : „U srpskoj arhitekturi dvadesetog veka gotovo da nema značajnijeg i originalnijeg stvaraoca od arhitekte Momira Korunovića“. (9)
List „Dubrovnik” preneo je iz lista „Agrarna Misao” iz Beograda opis proslave u Skoplјu : „Velika, … povorka našeg živlјa iz Južne Srbije sutradan u Skoplјu, bila je dostojan nastavak onog duhovnog slavlјa na Kumanovu. Ogromna je to bila povorka omladine, veterana, invalida, četnika, žena sa djecom na grudima, sokola, mladih djevojaka u narodnoj nošnji …”.(10)
Prilikom sleta 27. juna 1937. u Narodnom pozorištu održana je svečana sokolska akademija u prisustvu delegata ČOS, ruskog Sokolstva, celokupne uprave Saveza Sokola i sletskog odbora. Tačku „Pozdrav jugoslovenskoj zastavi” izveli su članovi društva Podgorica. Tačku „Što ćutiš, Srbine tužni” izvelo je 9 članova društva Skoplјe Matica. Tačku „Na prelu” izvelo je 8 članica čete Badnjevac, župe Kragujevac. U drugom delu akademije izvelo je 6 naraštajaca društva Prizren vežbu „Arapska igra”. Tačku „Nјegošev spomenik” od Miloševića izvelo je 9 članova i članica društva Podgorica. Narodna kola izveli su 9 članova i članica društva Veles u narodnoj nošnji. Na kraju akademije izvedena je apoteoza „Sveslovenstvo” od članova ruskog odseka društva Skoplјe Matica uz sudelovanje članstva sokola iz Skoplјa odevenog u narodnu nošnju. Prvi deo bio je simbolična slika, a u drugom delu prikazivane su ruske, češke, slovačke i polјske narodne igre. (11)
Proslava 25-godišnjice oslobođenja Stare Srbije 1937. počela je sokolskim V pokrajinskim sletom u Skoplјu. Na sletu su učestvovali sokoli iz cele Jugoslavije. List Srba katolika „Dubrovnik” istakao je značaj Kumanovske pobede za Primorje. Objavio je sjećanja V. M. Vukmirovića na Balkanski rat. Spomenik na Zebrnjaku, podignut u spomen Kumanovske bitke, sagradio je arhitekta Momir Korunović.
Saša Nedelјković, član Naučnog društva za istoriju zdravstvene kulture Srbije
__________________
Napomene:
1. „Proslava 25-godišnjice oslobođenja Vardarske banovine”, ,Dubrovnik”, br.23, Dubrovnik, 3 Juli 1937, str.3;
2. Dušan Cvetković, „Sokoli i sokolski sletovi”, Beograd, 2007, str. 57;
3. „Sjetimo se”, „Dubrovnik”, br. 39, 23 Oktobar 1937, Dubrovnik, str.3;
4. V. M. Vukmirović, ,,Sjećanja na Pavla Popovića”, „Dubrovnik”, br. 35, Dubrovnik, 2 septembra 1939, str. 3, 4;
5. Vlad. M. Vukmirović:„Na mladom Nagoričanu poslije dvadesetpet godina”, „Dubrovnik”, Dubrovnik, 20 Novembar 1937, br. 43, str.2,3;
6. Mr. Nikolaj Đ. Marčesku, „Potpukovnik Vojin Popović-vojvoda Vuk”, „Dobrovolјački glasnik”, Beograd, Decembar 2004, br. 24, str. 98;
7. V. M. Vukmirović, ,,Sjećanja na Pavla Popovića”, „Dubrovnik”, Dubrovnik, 9 septembra 1939, br.36, str.3;
8. Zoran M. Jovanović, „Društvo umetnika Zograf“, Beograd, 1998, str.85;
9. Mr.sci.arh. Tihomir Obradović, „Momir Korunović – sokolski arhitekta i arhitekta sokola“, „Oko Sokolovo“, br.33-34, decembar 2009, Beograd, str.13,14; L.P. „Srpski Soko u Pragu”, „Srpski Soko”, br. 8, 12 (25) Junija 1911, Sremski Karlovci, str.128;
10. „Proslave u Kumanovu i Skoplјu”,„Dubrovnik”, br. 43, 20 Novembar 1937, Dubrovnik, str.2;
11. B.S. „Vidovdanskim sletom u Skoplјu jugoslovensko Sokolstvo dostojno je proslavilo 25-godišnjicu oslobođenja naših južnih krajeva”, „Sokolski Glasnik”, Beograd, 3 juli 1937, br. 21, str. 3, 7;
