Krajem oktobra 1937. priređene su proslave Kumanovske pobjede i oslobođenja Skoplјa. O proslavama pisali su listovi u širom Jugoslavije. List Srba katolika „Dubrovnik” od 23 oktobra 1937. podsetio je da je tog dana i narednog 25-godišnjica bitke na Kumanovu. Podsetio je da je 90.000 srpskih boraca izvojevalo pobedu odlučnu za ishod celog rata na makedonsko-kosovskom bojištu. List „Dubrovnik” istakao je značaj te pobede za Primorje : „Kumanovska pobjeda silno je bila odjeknula i sve nas ispunila čvrstom nadom oslobođenja od mrske tuđinske vlasti, te i ujedinjenja sa našim slavnim Pijemontom herojskom Srbijom. Sad nam obnavlјa uspomenu one goleme radosti i oduševlјenja koje je onako silno bilo obuzelo u ono doba Dubrovčane, a koje sada ispunja srca najdublјim poštovanjem i zahvalnošću prerano otrgnutoj najvećoj našoj uzdanici, neprežalјenom Viteškom Kralјu našem Aleksandru I Ujedinitelјu. … te i sačuvati prekrvavu našu tečevinu od svih unutrašnjih i vanjskih dušmana i zlotvora !”(1)
Proslava 25-godišnjice oslobođenja Skoplјa 1937. počela je sokolskim sletom u Skoplјu, čiji je pokrovitelј bio Knez Namjesnik Pavle. U proglasu sletskog odbora isticalo se : „Rijetko koje mjesto osim Beograda, tako izrazito oličava sudbinu Balkana, koliko naše Skoplјe. Uprkos nevolјama robovanja, u njemu se nikad nije gasila nacionalna misao i kulturna snaga našeg naroda, čak ni onda, kada su pod tuđinskim udarcem isčezle dragocjene tvorevine Nemanjića…“. Proslava oslobođenja trajala je tri dana, a završila se povorkom kroz Skoplјe, dugom tri kilometra.(2)
Da bi se istakao istorijski značaj sleta sletski odbor je rešio da se uoči Vidovdana na sletištu izvede scena „Krunisanje cara Dušana” a na Vidovdan sletska scena oslobođenja Stare Srbije 1912. Sletske scene su izazvale veliko interesovanje kod svih koji su došli da prisustvuju sletu. (3)
Prilikom sleta 27. juna 1937. u Narodnom pozorištu održana je svečana sokolska akademija u prisustvu delegata ČOS, ruskog Sokolstva, celokupne uprave Saveza Sokola i sletskog odbora. Tačku „Pozdrav jugoslovenskoj zastavi” izveli su članovi društva Podgorica. Tačku „Što ćutiš, Srbine tužni” izvelo je 9 članova društva Skoplјe Matica. Tačku „Na prelu” izvelo je 8 članica čete Badnjevac, župe Kragujevac. U drugom delu akademije izvelo je 6 naraštajaca društva Prizren vežbu „Arapska igra”. Tačku „Nјegošev spomenik” od Miloševića izvelo je 9 članova i članica društva Podgorica. Narodna kola izveli su 9 članova i članica društva Veles u narodnoj nošnji. Na kraju akademije izvedena je apoteoza „Sveslovenstvo” od članova ruskog odseka društva Skoplјe Matica uz sudelovanje članstva sokola iz Skoplјa odevenog u narodnu nošnju. Prvi deo bio je simbolična slika, a u drugom delu prikazivane su ruske, češke, slovačke i polјske narodne igre. (4)
Na Vidovdan 28 juna 1937. u Skoplјu održan je pomen u Hramu slave. Posle pomena sokolska povorka krenula je od sokolskog doma. U povorci su bili sokolska konjica, sokolska muzika društva Skoplјe Matica, uprava Saveza sokola, savezna zastava, predstavnici ČOS, ruskog Sokolstva, sletski odbor, članstvo u čehoslovačkim narodnim nošnjama, zastava ruskog sokola, članovi i članice ruskog sokola, članovi sokolskih župa Banjaluka, Beograd, Bjelovar, Cetinje, Kragujevac, Maribor, Mostar, Ljublјana, Niš, Novo Mesto, Novi Sad, Osijek, Petrovgrad, Sarajevo, Sušak i Split, Tuzla, Užice, Zagreb i Skoplјe. Povorka je bila duga oko 2 kilometra. Od sokola bilo je 2.652 člana u povorci. Povorka je prešla preko gvozdenog mosta pa nastavila kejom kralјa Aleksandra, ulicom kralјice Marije, preko Obilića venca i ulice kralјa Petra stigla pred Oficirski dom na trgu Kralјa Petra. Sa terase Oficirskog doma sokolima su se obratile predstavnici vlasti. U svom govoru predsednik Skopske opštine Panta Jovanović između ostalog istakao je : „… ja ne mogu da sakrijem svoje uzbuđenje kao nekadašnjeg prvog prosvetara i saradnika na stvaranju prve sokolske organizacije u Južnoj Srbiji.” (5)
Proslave su počele sa osvećenjem spomenika na Zebrnjaku 30 oktobra 1937. Spomenik je bio visok 48 metara. Pored kosturnice u spomeniku je bila mala kapela. Na vrhu spomenika bila je jedna svetilјka. Spomenik je bio podignut prilozima naroda Vardarske banovine uz malu pomoć države. Kolo Srpskih Sestara preuzelo je na sebe da o svom trošku ukrasi freskama unutrašnjost kapele. U spomeniku je bio smešten i mali muzej u kome su bile stvari nađene u okolini. Odbor za osvećenje spomenika na Zebrnjaku i odbor za proslavu dvadesetpetogodišnjice odredili su da se prvo otkrije spomenik na Zebrnjaku pa onda spomenici kralјevima Petru I i Aleksandru na Dušanovom mostu. (6)
U svojim sjećanjima u listu „Dubrovniku” V. M. Vukmirović je istakao : „Davno, još pre Balkanskih ratova, običavali su dolaziti Dubrovniku u posjetu mnogi ugledni Srbijanci. Mi, ondašnji dječaci, u njima smo gledali Srbiju Kralјa Petra, koja ima da povede krvavo kolo oslobođenja. … Međutim Pavle nije dolazio u Dubrovnik jedino zbog našeg Arhiva. … Dolazio je on k nama i tražio žive lјude. Dum Ivan kanonik Stojanović, Fabris, Pasarić, … Od mlađih je dvojicu naročito volio. Bili su to Frano Kulišić i Pero Kolendić. … Kada sam mu kazao da sam došao da nastavim školovanje na beogradskom univerzitetu, bilo mu je rijetko milo: „Neka i ovdje kod nas neko bude iz dubrovačke gimnazije”! … Naime beogradski univerzitet je već bio prikupio dosta veliki broj Srijemaca, Ličana, Bosanaca i Hercegovaca, a da i ne pominjem dosta jake grupe onih koji su dolazili iz Stare Srbije i Maćedonije”. Student Vlad. M. Vukmirović je na preporuku Đilda Joba i Jovice Perovića priman u Narodnoj Odbrani sa najvećim povjerenjem. U svojim sjećanjima objavlјenim u listu „Dubrovnik” V. M. Vukmirović je istakao : „Dolaze lјudi iz svih krajeva današnje Jugoslavije na vijećanje, savjetovanje. Kuriri, naročito iz južnih krajeva, dolaze i odlaze. Kapetani Milan Vasić i Milan Pribićević vrše danonoćno dužnost sekretara. Potrebno je svakoga primiti. … Kao i sve ranije, i ovu sam odluku donio brzo. … I za to jednoga dana saopštim kapetanu Vasiću da sam mišlјenja da bi bilo potrbno da i ja napustim Beograd i da se prebacim u Staru Srbiju, pošto bih, prije toga svršio potrebni kurs „baratanja oružjem” u Vranji”. Vukmirović je hteo da se pozdravi sa svojim profesorom Pavlom Popovićem. O tom razgovoru : „Nimalo se nije začudio kada sam mu kazao gdje idem. „Znam, kazao mi je tom prilikom, ako skoro ne krenemo dolјe, pola će nam univerziteta opustjeti!”.(7)
Zorom 30 oktobra 1937. litija je popratila kosti poginulih od Malog Nagoričana do Zebrnjaka. Crkveni obred prenošen je zvučnicima. Ministar vojske i mornarice general Ljubomir Marić održao je govor i preuzeo od Odbora dalјe staranje o spomeniku. Na kraju svečanosti improvizovana je Kumanovska bitka sa jednim pukom pešadije i artilјerijom. (8)
U listu „Dubrovnik” Vukmirović je pisao o proslavi: „Tako jutros, kada sam iz carskog Skoplјa preko Kumanova stigao na Srtevicu da obiđem grobove mrtvih drugova i da im sa srodnicima zapalim voštanicu sjećanja, …kao da sam ih juče poslјedni put bio posjetio, dok je međutim punih dvadeset i pet godina od dana kada smo baš tu sačekali bili napad Kara-Said pašinih armija, tukli ih i potukli. … na Srtevici, gdje je legendarni Vojvoda Vuk sa svojim, neumrlim u slavi, četnicima sačekivao napade turskih tabora i sam prelazio u napad, bez predaha 36 sati, … pjevale pjesmu naše mladosti : „Krvav se barjak razvio, Maćedonijo!” … velebni spomenik kojeg bivši ratnici podigoše mrtvim drugovima na Zebrnjaku. …. Zebrnjak i spomenik na njemu, vidi se iz dalјine od nekoliko desetina kilometara. Zebrnjak već je sav prekrilјen od naroda. Sva sela kumanovska i ona iz Skopske Crne Gore slegla su se jutros tu. … „Zdravo, živo !” — jedini je pozdrav jutros.” (9)
Vukmirovića je rat 1912. zatekao na terenu. Nјegov odred je formirao prethodnicu Prve armije. Vodili su borbu na Kumanovu, prvi ušli u Prilep, pregazili Crnu Reku, ušli u Bitolј i odande krenuli u Albaniju. Sa svojim odredom borio se u Prvom svetskom ratu. Posle Suvobora, pri gonjenju austrijskih trupa, sreo se sa svojim profesorom Pavlom Popovićem koji mu je rekao: ,,Do viđenja u Dubrovniku, ali ovoga puta sigurno.” (10)
Spomenik na Zebrnjaku, podignut u spomen Kumanovske bitke, sagradio je arhitekta, sokolski starešina, Momir Korunović a oslikao ga je slikar Živorad Nastasijević, član Društva umetnika „Zograf“. Kula-obelisk na Zebrnjaku bilo je najznačajnije Korunovićevo delo. (11)
Proslava se nastavila u Skoplјu, otkrivanjem spomenika kralјevima Petru I i Aleksandru na Dušanovom mostu, osvećenjem zastave prvih regruta iz Južne Srbije, polјoprivredne izložbe, … . Knez Pavle otkrio je oba spomenika na Dušanovom mostu. (12)
Spomenici su bili rad Antuna Augustinčića.
List „Dubrovnik” preneo je iz lista „Agrarna Misao” iz Beograda opis proslave u Skoplјu : „Velika, … povorka našeg živlјa iz Južne Srbije sutradan u Skoplјu, bila je dostojan nastavak onog duhovnog slavlјa na Kumanovu. Ogromna je to bila povorka omladine, veterana, invalida, četnika, žena sa djecom na grudima, sokola, mladih djevojaka u narodnoj nošnji …”.(13)
Planirano je da se prilikom tridesetogodišnjice oslobođenja prirede narodne manifestacije na Zebrnjaku, sa učešćem omladine iz cele države, sa svim viteškim, sokolskim, humanim i drugim društvima i korporacijama u narodnoj nošnji. Sokoli, viteška društva su trebali uz učešće vojske da pripreme veličanstveni omladinski i narodni slet. (14)
Proslava 25-godišnjice oslobođenja Stare Srbije 1937. počela je sokolskim V pokrajinskim sletom u Skoplјu. Na sletu su učestvovali sokoli iz cele Jugoslavije. Spomenik na Zebrnjaku, podignut u spomen Kumanovske bitke, sagradio je arhitekta i starešina Saveza Sokola, Momir Korunović. List Srba katolika „Dubrovnik” istakao je značaj Kumanovske pobede za Primorje. Objavio je sjećanja V. M. Vukmirovića na Balkanski rat. Spomenik na Zebrnjaku otkriven je 30. oktobra 1937. a spomenici kralјevima Petru I i Aleksandru na Dušanovom mostu 31. oktobra 1937. u Skoplјu.
Saša Nedelјković, član Naučnog društva za istoriju zdravstvene kulture Srbije
________________________
Napomene:
1. „Sjetimo se”, „Dubrovnik”, Dubrovnik, 23 Oktobar 1937, br. 39, str.3;
2. „Proslava 25-godišnjice oslobođenja Vardarske banovine”, „Dubrovnik”, Dubrovnik, 3 Juli 1937, br.23, str.3;
3. Dr. M.D. „Posle Vidovdanskog sleta u Skoplјu”, „Sokolski Glasnik”, Beograd, 3 juli 1937, br. 21, str. 1;
4. B.S. „Vidovdanskim sletom u Skoplјu jugoslovensko Sokolstvo dostojno je proslavilo 25-godišnjicu oslobođenja naših južnih krajeva”, „Sokolski Glasnik”, Beograd, 3 juli 1937, br. 21, str. 3, 7;
5. B.S. „Vidovdanskim sletom u Skoplјu jugoslovensko Sokolstvo dostojno je proslavilo 25-godišnjicu oslobođenja naših južnih krajeva”, „Sokolski Glasnik”, Beograd, 3 juli 1937, br. 21, str. 3, 7;
6. J.M.S. „Dve impozantne manifestacije narodne zahvalnosti”, „Ratni pomenik”, Beograd, oktobar 1937, br. 8, str. 1,2;
7. V. M. Vukmirović, ,,Sjećanja na Pavla Popovića”, „Dubrovnik”, br. 35, Dubrovnik, 2 septembra 1939, str. 3, 4;
8. J.M.S. „Dve impozantne manifestacije narodne zahvalnosti”, „Ratni pomenik”, Beograd, oktobar 1937, br. 8, str. 2;
9. Vlad. M. Vukmirović:„Na mladom Nagoričanu poslije dvadesetpet godina”, „Dubrovnik”, Dubrovnik, 20 Novembar 1937, br. 43, str.2,3;
10. V. M. Vukmirović, ,,Sjećanja na Pavla Popovića”, „Dubrovnik”, Dubrovnik, 9 septembra 1939, br.36, str.3;
11. Zoran M. Jovanović, „Društvo umetnika Zograf“, Beograd, 1998, str.85;
12. J.M.S. „Dve impozantne manifestacije narodne zahvalnosti”, „Ratni pomenik”, Beograd, oktobar 1937, br. 8, str. 4;
13. „Proslave u Kumanovu i Skoplјu”, „Dubrovnik”, br. 43, 20 Novembar 1937, Dubrovnik, str.2;
14. J.M.S. „Dve impozantne manifestacije narodne zahvalnosti”, „Ratni pomenik”, Beograd, oktobar 1937, br. 8, str. 4;
