Sarajevsko ratište je bilo jedno od najtežih ratišta na prostoru cijele bivše Jugoslavije, od artiljerijskih duela po sarajevskim visovima do urbanih-gradskih borbi za svaku zgradu i ulicu.
Prve bitke 92′
Prvog marta 1992. kriminalac Ramiz Delalić ubio je starog svata Nikolu Gadrovića ispred srpske crkve na Baščaršiji. To je bila prva prolivena krv u gradu Sarajevu, koja će označiti početak rata u Sarajevu i Bosni.
U prvoj polovini marta, muslimansko-hrvatske snage blokiraju mnoge kasarne i vojne objekte JNA. Posebno teška situacija je u Visokom kada muslimansko-hrvatske paraformacije blokiraju puk JNA stacioniran u tom gradu tražeći smjenu komadanta (po nacionalnosti Srbin) i predaju oružja.
Komanda 4. Korpusa JNA donosi odluku o premještanju jedinica u Mokro, imeđu Sokoca i Sarajeva. Vojna imovina je ostala u rukama muslimansko-hrvatskih paraformacija.
U to vrijeme multietnički i olimpijski grad Sarajevo, postaje jedan od prvih arena bosanskog rata sljedeće tri i po godine. Prvi sukobi počinju marta 1992. te ponovo izbijaju početkom aprila između srpskog i muslimanskog dijela Ministarstva unutrašnjih poslova Sarajevo. Ranije su stranke potpisale sporazum o podjeli objekata i imovine po kojoj zgrada škole Ministarstva unutrašnjih poslova na Vracama ostaje pod kontrolom srpske policije dok drugi objekti muslimanskoj policiji.
Međutim, muslimanska strana se nije dugo držala sporazuma te 4. i 5. aprila izbija policijska bitka sa žrtvama na obje strane. U tom sukobu 4. Korpus JNA stacioniran u Sarajevu šalje jedan bataljon 49. Mehanizovane brigade sa zadatkom da razdvoji zaraćene srpske i muslimanske policajce.
Petog aprila zadatak je uspješno izvršen, sukobljene strane su razdvojene, međutim, pozicije na kojima su ostali razdvojeni policajci ostaće, sljedećih, preko tri godine rata. Ubrzo nakon tog sukoba muslimanske paraformacije proglašavaju regularnu JNA “agresorima“ i “četnicima“, a do jučerašnja mirovnjačka 49. brigada JNA biva izložena sve češćim napadima Zelenih beretki .
Da ironija bude veća što je tog aprila 1992. komadant 49. Motorizovane brigade bio Enver Hadžihasanović – budući komadant 3. korpusa tzv. ARBiH.
Sljedećeg dana, 6. aprila na godišnjicu oslobođenja Sarajeva od nacista (1945) nepoznata osoba je pucala na antiratnu demonstraciju ispred hotela “Holiday Inn“ kada je ubijeno nekoliko ljudi. Muslimani su odmah optužili Srbe da su pucali, navodno, iz gornjih spratova hotela na demonstrante gdje je sjedište SDS-a.
Muslimanske paraformacije su upale u prostorije SDS-a i uhapsile šest navodnih snajperista. Cilj istrage nije sproveden, a događaj plasiran kao propaganda koju je zapad bez trunke sumnje primio, neki od svjedoka (takođe muslimana) sumnjaju da nije pucao srpski snajperista.
Sjedište 2. vojne oblasti JNA se nalazi u naselju Bistrikt u starom dijelu Sarajeva. Prvi pokušaj blokiranja naselja od strane muslimanskih ekstremista je izvšen 12. marta, a prvi jači napad 23. marta. Komadant 2. vojne oblasti general Milutin Kukanjac u potpunosti ne vjeruje da je mogući rat u gradu, te se oslanja na zajedničke vojno-policijske patrole koje trebaju da vrate red na ulicama. Komadant 4. Korpusa JNA general Vojislav Đurđevac poučen iskustvom iz Slovenije i Hrvatske, prelazi iz grada u Zlatište na Trebeviću. Dok Kukanjac naivnošću štab ostavlja u Bistriku.
Ubrzo zbog sve veće agresivnosti muslimanskih snaga, general Đurđevac naređuje pokrivanje jugozapadnog pravca od Igmana i Hrasnice, te iz Zenice u Sarajevo prebacuje ostatke 120. Lake pješadijske brigade i komandu 4. Korpusa seli na novu lokaciju u Vojkoviće, južno od grada. Ova podjela znatno smanjuje epidemiju dezerterstva i ohrabruje lokalne Srbe (tu će poslije nastati 2. Sarajevska laka pješadijska brigada). Ove pozicije će ostati do kraja rata u srpskim rukama.
Dana 2. maja 1992. (dva dana prije odluke Predsedništva Jugoslavije o povlačenju JNA iz BiH) dolazi do opšteg napada muslimanskih ekstremista na vojne objekte i jedinice JNA u Sarajevu. Oko 12:00 časova, 500 ekstremista “Patriotske lige“ napada Dom JNA. U napadu je ranjen potpukovnik Božinovski, jedan vojnik i tri civilne osobe, dok je oko 10 vojnika i osoblja doma zarobljeno. Po saznanju za napad, komanda 2. vojne oblasti, šalje dio vojne policije sa zadatkom da oslobode zarobljenike. Međutim upadaju u zasjedu i završavaju u zarobljenišvu. Zatim general Kukanjac šalje grupu od 60 specijalaca vojne policije koju predvodi kapetan Marko Labudović, ali i oni upadaju u zasjedu kod Skenderije, dio vojnika je zarobljen, a Labudović i četiri vojnika iz njegove grupe su poginuli kad je u njihovo vozilo pogodila granata “osa“ vozilo se zapalilo, a njihova izgorjela tijela su još nekoliko dana ležala na ulici.
Nakon toga su krenula dva tenka JNA jedan sa zapada kod aerodroma, jedan je zaustavljen u blizini Stupa, drugi sa juga iz baze u Lukavici, ali ubrzo biva pogođen u rezervoar molotovljevim koktelom i trombolskom granatom. Cilj ove “akcije“ JNA je bilo zastrašivanje.
Nešto kasnije na ulice izlazi poznati kriminalac iz podzemlja Sarajeva – Jusuf Prazina te tog dana ubija nekoliko vojnika JNA, uglavnom zaustavljajući vozila i pucajući u njih, (kamion sa dostavom hrane, ambulantno vozilo). Tako je ubio i kapetana Divca u krugu blokirane kasarne JNA. Tog dana JNA je imala 11 poginulih i 20 ranjenih. (Prazina će biti ubijen godinu i po kasnije).
Oko 15:00 na sarajevski aerodrom, koji je još uvijek bio pod kontrolom JNA, spustio se avion sa Alijom Izetbegovićem, koji se vraćao iz Lisabona sa trodnevnih razgovora o sukobima u Bosni. Komadant UNPROFOR-a u BiH brigadni general Levis Mekenzi poslao je u susret Izetbegoviću švedski oklopnik iz mirovnih snaga, ali umjesto Šveđana, dočekali su ga oko 30 vojnika i oficira JNA, te je pod pratnjom sproveden u bazu u Lukavicu. Muslimanska strana je napravila senzaciju i skandal na medijim o tome “kako je predsjednik Bosne kidnapovan“.
Akcija JNA u hapšenju Izetbegovića se može opisati kao izuzetno oklijevajuća, jer komanda JNA i nakon teških gubitaka nije zamišljala da su muslimani u Sarajevu pokrenuli front, čak i pored znanja da je Izetbegović odobrio napade na vojnike JNA i organizovanje “Patriotske lige“. Strogi zahtjevi, koje je JNA mogla tražiti za njegovo ispuštanje, kao na primjer deblokada svih JNA objekata ne samo u Sarajevu nego i u cijeloj BiH, nisu sprovedeni.
Ubrzo Izetbegovića prebacuju u štab 2. vojne oblasti u Bistriku, gdje u noći 3. maja komanda 2. vojne oblasti i muslimanski ekstremisti donose odluku o razmjeni Izetbegovića za evakuaciju štaba pravcem Bistrik-Dobrovoljačka ulica-Skenderija-Grbavica-Lukavica.
Bosanska vlada je garantovala bezbjednost, a na čelu kolone kretaće se UN oklopni transporter sa Mekenzijem, Kukanjcem i Izetbegovićem. U međuvremenu u ranim jutarnjim časovima istog dana pojavljuje se Jusuf Prazina sa svojim borcima “Zelene beretke“ obučeni u crne uniforme u blizini parka cara Dušana i Dobrovoljačke ulice.
Muslimani zauzimaju položaje u okolnim kućama te u 10:00 časova Prazina zajedno sa drugim kriminalcem Ramizom Delalićem spremno dočekuje kolonu sa tačnim podacima kuda i kada kolona kreće. Podatke je dobio od muslimanske strane koja je ugovarala dogovor o razmjeni. Između 15 i 17 časova 2. vojna oblast JNA napušta bazu u Bistriku i unaprijed dogovorenom maršutom kreće prema Lukavici.
Ubrzo nakon što je glavni UN transporter sa Izetbegovićem skrenuo prema Skenderiji, kolona JNA je napadnuta u Dobrovoljačkoj ulici sa zadnje strane, od Bistrika i od pravca rijeke Miljacke. Rezultat ovog podmuklog i zločinačkog napada je preko 30 poginulih vojnika JNA, uglavnom Srba, te nekoliko desetina zarobljenih. Ovo je bila posljednja opomena Srbima da zauzimaju položaje oko grada i gradska naselja.
Krajem maja 1992. i zadnji vojnik JNA napušta Sarajevo.
Tada se 22. maja po naređenju Vrhovnog štaba VRS, formira Sarajevsko-romanijski korpus, koji će do kraja rata voditi krvave bitke.
Teške borbe su vođenje u Ilidži kad su muslimanski ekstremisti, u dva navrata 22. 4 i 14. 5. 1992, pokušavali zauzeti Ilidžu, ali su napadi odbijeni sa gubicima na obje strane.
Takođe je propao muslimanski napad na Hrasnicu preko Famosa gdje je napad odbijen, a tzv. ARBiH je imala 27 poginulih boraca. Još mnoge borbe su vođene u Dobrinji, Nedžarićima, Kovačićima, Grbavici i šire.
Sarajevo 1993.
Ratna 1993. godina oko Sarajeva se može opisati kao pozicijska borba. Aktivne vojne operacije su izvedene samo u februru i martu, osim muslimaskog napada na Igman i Bjelašnicu u avgustu. VRS je uspješno nastavila svoju ofanzivu na periferiji grada iz decembra 1992. u borbama za Otes.
U februaru i martu 1993. srpski borci napreduju u borbama za Hadžiće i Stup. U borbama za Hadžiće potpuno razbijaju tzv. ARBiH dok kod Stupa bivaju odbijeni te predikaju operaciju. Borbe manjeg intenziteta su vođene u julu i decembru na području brda Žuč, gdje se pokušavaju odbaciti muslimaski borci koji su zauzeli brdo decembra 1992. godine.
Tokom godine redovne borbe se vode na srpskom dijelu Sarajeva, na Grbavici te Jevrejskom groblju i kod mosta Vrbanja, gdje srpski borci postižu niz pobjeda u gradskim duelima. Krajem oktobra 1993. muslimanska vojska u Sarajevu vodi operacije protiv svojih kriminalnih gospodara rata – Delalića “Ćele“ i Topalovića “Cace“. Njihovi ljudi su angažovani u Sarajevu na reketiranju, pljački i ubistvima civila bez obzira na njihovu nacionalnost.
Međutim, vlada Izetbegovića je znala o nezakonitim postupcima sarajevskih kriminalaca, ali vojna akcija je počela tek nakon što su militanti sarajevskih kriminalaca oteli dva oklopna vozila UN-a. Pored hapšenja kriminalaca takođe je dat doprinos u jačanju discipline i uspostavljanju novog komadanta tzv. ARBiH Rasima Delalića. Tokom operacije “Trebević I i II“ ubijeno je oko 20 vojnika i šest civila uključujući i kriminalca “Cacu“.
Nakon sloma nekoliko muslimanskih ofanziva za deblokadu Sarajeva (“Zmaj 92“, Jug 92“,“Koverat 92′) tzv. ARBiH se našla u haotičnom stanju te tokom 1993. odlučuju da prokopaju tunel ispod aerodromske piste u pravcu Dobrinja – Butmir. Za kopanje tunela su najviše korišteni srpski logoraši iz sarajevskih logora, od kojih je tokom gradnje tunela ubijeno 50 logoraša.
Ubrzo nakon završetka gradnje, srpska vojska otkriva tunel te ulaske i izlaske iz tunela kontroliše artiljerijskom vatrom, što nanosi velike gubitke muslimanskoj strani, tako se za tunel, koji je trebao biti najstrožije čuvana tajna, pročulo i izgubio je svoju vrijednost u borbi sa Vojskom Republike Srpske.
