Savez Sokola pre Drugog svetskog rata bio je rodoljubiva organizacija koja se bavila gimnastikom i sportom. U redovima Saveza Sokola Kraljevine Jugoslavije 1938-1939. bilo je 384.000 članova, članica, naraštaja i dece (1). Posle Aprilskog rata 1941. okupatori su zabranili rad Saveza Sokola. Sokoli su bili proganjani od svih neprijatelja kraljevine Jugoslavije. Najgore razdoblje u istoriji Sokolstva bio je ratni i posleratni period. Po oslobođenju Beograda oktobra 1944. grupa omladinaca spalila je muzejske eksponate Sokolskog muzeja u dvorištu zgrade Krsmanovića. Kakvo je bilo opšte stanje u zemlji najbolje svedoči izveštaj američkog oficira za vezu u Dubrovniku u jesen 1944. : „Stav partizana je da svako ko je u vreme okupacije živeo u gradu i nije radio u ilegali automatski kolaboracionista. Tajna policija od koje se svi boje krenula je na posao, i svaki dan ljude odvode iz svojih kuća … i streljaju”. (2)
Posle oslobođenja Beograda komunističke vlasti pozvale su uprave predratnih društava da se prijave radi obnove rada društava. Strahujući od mogućnosti da budu likvidirani članovi starešinstava sokolskih društava nisu se prijavili.
Za novu vlast sokoli su bili neprijatelji. Rato Dugonjić u svom članku „11 novembar”, objavljenom u listu „Fiskultura” 1945. optužio je „Soko” zajedno sa „Hrvatskim Orlom”, da je nastojao da omladinu odgoji u šovinističkom i antidemokratskom duhu. (3) Pošto su sokoli u Sloveniji učestvovali u borbi zajedno sa komunistima predsednik vlade Slovenije Boris Kidrič, u leto 1945. u Ljubljani, zahvalio se sokolima na patriotskom stavu u borbi protiv okupatora, i u isto vreme najavio da sokolska društva moraju da okončaju svoje delovanje i rad. Kao razlog naveo je navodno pristupanje većine članova srpskog sokola četničkom pokretu. (4)
Posle rata Predsedništvo ASNOS-a donelo je odluku kojom se ovlašćuje Inicijativni sportski odbor Srbije, da može preuzeti na rukovanje svu pokretnu i nepokretnu imovinu bivših fiskulturnih saveza, koju će upotrebiti za reoganizaciju i unapređenje fiskulture. (5) Sastanak predstavnika fiskulturno-sportskih tela svih federalnih jedinica FNRJ, održan je 7. maja 1945. u Beogradu, na kome je formiran Fiskulturni odbor Jugoslavije (FOJ). Miroslav Kreačić izneo je jedinstven plan za organizovanje sportskih organizacija u Jugoslaviji. Plan je bio prihvaćen. Fiskulturno-sportski odbor naredio je da se od 16. maja 1945. sva postojeća društva i klubovi usaglase pravno i jedinstveno, jer će u protivnom prestati da postoje. Zbog toga, sokolskim društvima nisu odobravana pravila od strane inicijativnih odbora, odnosno Fiskulturnih odbora, već su izmenjeni u potpuno novi koncept saveza, odbora i društava. Kadrovi i programi preuzeti su od sokola. (6) U Novom Sadu je 7. aprila 1945. osnovan Inicijativni odbor za obnovu fiskulture i sporta u Vojvodini. Odbor je odlučio da se raspuste svi bivši sportski savezi i ostala sportska društva, koja su na teritoriji Vojvodine postojala za vreme bivše Jugoslavije, kao i za vreme okupacije; sva njihova imovina prešla je je u vlasništvo Inicijativnog odbora, koji će je upotrebiti na reorganizadžciji i unapređenju sporta; sva sportska i fiskulturna društva koja su želela da obnove rad morala su se obratiti Inicijativnom odboru za obnovu fiskulture i sporta u Vojvodini radi odobrenja rada, najdalje do 29. aprila 1945. godine; nijedan sportski klub, niti bilo kakvo sportsko društvo koje od pomenutog Odbora nije dobilo dozvolu za postojanje i rad, nije imalo prava nastupa, niti uopšte postojanja na teritoriji Vojvodine. Tako je u Novom Sadu obnovljeno „Prvo gimnastičko društvo” Novi Sad 1945. (7)
Sokolski prednjaci i članovi su svoju aktivnost mogli da nastave u Fiskulturnom savezu Jugoslavije. Početkom 1948. ustanovljen je Gimnastički savez Jugoslavije, koji je okupljao 60.000 vežbača u 862 društva širom Jugoslavije. (8) Neposredno posle osnivanja, Gimnastički savez Jugoslavije pripremao je učešće jugoslovenskih vežbača na XI Svesokolskom sletu u Pragu 1948. To je bio prvi ispit nove organizacije, koju je trebalo položiti u inostranstvu, pred bratskim narodom Čehoslovačke i mnogobrojnim gostima iz slovenskih i drugih zemalja. Jugoslovenska grupa u Pragu sastojala se od 700 boraca Jugoslovenske ratne mornarice i 3.300 fiskulturnika članova FISAJ-a i Gimnastičkog saveza. U Prag su išli sa 10 velikih specijalnih putničkih vozova. Sem mornara oko polovina vežbača bili su predratni sokoli. U okviru proslave Dana Republike, 29. novembra 1948. održana je na Kolarčevom univerzitetu u Beogradu svečana akademija Gimnastičkog saveza Jugoslavije. Prisustvovali su član Politbiroa KPJ Moša Pijade, potpretsednik Prezidijuma Narodne skupštine Josip Rus, …pretsednik Fiskulturnog saveza Jugoslavije Vladimir Dedijer, … . Komitet za fiskulturu vlade FNRJ i Izvršni odbor Fiskulturnog saveza Jugoslavije odlučili su da na akademiji zajednički odaju priznanje za zalaganje i visoku patriotsku svest kolektivu učesnika na Svesokolskom sletu u Pragu 1948. i to : svim vežbačima, vodnicima, komandirima i zamenicima komandira četa, svim štabovima brigada i glavnom štabu u sastavu: Jozo Bačić, komandant; Neda Krmpotić, zamenik komandanta; dr Ivko Pustišek, načelnik; članovi štaba: Bora Stojadinović, Vlado Jurančić, Rudolf Car, Jovan Šćekić, Tomaš Šavnik. Zasebno su pohvaljeni: dr Viktor Murnik, Petar Lamza, Boris Gregorka, Viktor Lintner, Rafo Ban, Jelka Ban, Jelica Vasas, Milica Šepa, Vasiljka Rakić, Lojze Šavorn, Frane Žic, Dragica Basletić, Janko Kavčić, Slavko Poljšak, Dana Poljšak, Zdenko Pavić, Emil Vukotić, Duško Momčilović, Duško Stefanović, Bosa Uzelac, Radenko Kovačević, Ljuba Milojević, Kadro Fetahagić, Cane Avramovski, Mirko Radulov, Dragutin Ćosić, Slavoljub Đukić, Jovan Cekić, Edo Ljubibratić, Olga Keržan … . Kako je istakla Neda Krmpotić, učesnik na sletu: „Lik fiskulturnika-vežbača sa praškog sleta, koji sa upornošću i doslednošću uči i izvršava zadatak, koji je plameni i odvažni patriota svoje domovine ostaće svetli primer u razvoju naše fiskulturne organizacije, koja u svojim redovima vaspitava i ima takve ljude.“ (9)
Sokolski domovi bili su oduzeti sokolima, i korišćeni od novosnovanih društava. Neki domovi nisu bili takve sudbine. Sokolski dom koji je bio podignut iznad škole u Lastvi tridesetih godina 20 veka uz pomoć pomoć države i narodnih odbornika, komunisti su srušili posle Drugog svetskog rata i od tog kamena napravili omladinski dom u Lastvi. (10)
Uprkos svemu što se dešavalo deo stručnih sokolskih kadrova (dr. Viktor Murnik, dr. Ivan Pustišek, Angelina Petrović, …) i članova nastavio je svoju aktivnost u novostvorenim organizacijama. Profesor dr. Srbobran Đorđević rođen je 20.7.1921. u Beogradu. U redovima sokolskog društva Beograd I učestvovao je na sletu u Pragu 1938. i na sletu u Sofiji 1939. Na Medicinskom fakultetu specijalizovao je preventivnu medicinu. Obilazio je omladinske radne brigade na izgradnji autoputa „Bratstvo-jedinstvo” i izgradnji Jadranske magistrale. Radi osposobljavanja podmladka Crvenog krsta držao je predavanja na tečajevima i školama Crvenog krsta. (11)
Na novembarskoj Saveznoj skupštini 1951. Gimnastički savez Jugoslavije usvojio je novi naziv : Partizan Jugoslavije – Savez za telesno vaspitanje. U 1955. imao je 1.012 društava i 248.097 članova. Učestvovao je Titovoj štafeti i Prvomajskoj paradi. Svoju desetogodišnjicu Partizan Jugoslavije proslavio je 1958. Te godine STV Partizan Jugoslavije okupljao je 242.993 pripadnika. Članovi Partizana bili su aktivni učesnici u izgradnji zemlje. Pet brigada STV Partizana učestvovalo je 1958. na izgradnji Autoputa Zagreb–Ljubljana. Na deonici Paraćin-Niš 1959. 4 partizanske brigade – učesnice na završnoj sportskoj priredbi u okviru Dana mladosti u Beogradu dobile su više puta naziv udarnih brigada. U čast 40-godišnjice KP Jugoslavije u Beogradu je od 25 juna do 6 jula 1959. održan Savezni slet Partizana. (12) Da bi se razlikovao od sokola Savez za telesno vaspitanje Partizan odbacio je sokolske strojevne vežbe i organizovao vežbanja kroz narodni i partizanski višeboj. Umesto sokolske himne „Hej Sloveni” društvo Partizan je štampalo u svojim publikacijama stihove pesme „Po šumama i gorama”. U jubilarnoj knjižici koju je izdao 1957. Savez Partizan sokoli se nigde ne spominju, sem jednom u nazivu sokolskih domova.
Bivši članovi sokolskog društva Beograd IV na Banovom Brdu, čiji je starešina dr. Miodrag Stevanović streljan, od 1946. su krenuli sa radom u sali osnovne škole „Matija Ban” (danas škola „Josif Pančić”) sa članstvom, ali i sa pionirima i pionirkama. Načelnik je bio predratni sokolac Rajko Jovanović, direktor Jugopetrolovih pumpi. Oslanjao se na pomoć Blagoja Prvanovića. Tokom rata sokolski dom bio je oštećen, pa su aktivisti trogodišnjim radom uspeli da obnove nekadašnju salu. Rad u renoviranoj sokolani nastavljen je 1949, što je dovelo do velikog priliva novog članstva, naročito mlađih i starijih pionira i dece predškolskog uzrasta. Na mesto upravnika postavljen je Mile Kostić. Društvo je 1952. među prvima u Beogradu usvojilo novo ime DTV „Partizan”-Čukarica. Uključilo se u takmičenja partizanskog višeboja, a pokrenute su i prednjačke škole, seminari i ispiti za licence prednjaka prvog, drugog i trećeg razreda. Pored gimnastike održavani su atletski treninzi za discipline namenjene partizanskom višeboju. Održavani su časovi iz kulture i opšteg vaspitanja. Teme su bile borba protiv pušenja i alkohola, bon-ton, ponašanje na ulici i u tramvaju, izbegavanje bioskopa u vreme virusnih epidemija, pomoć starijima na ulici, … . DTV „Partizan”-Čukarica bio je uzor vežbačima iz Žarkova. Samoinicijativno su vežbači dolazili u DTV „Partizan” Čukarica. Jovica Grbić je pešice dolazio sa Belih voda u salu u Lješkoj ulici i kasno noću vraćao se na Bele vode. Tada jedini prevoz do Čukarice bio je ćira “voz bez voznog reda”. Od prvih dana po oslobođenju sa devojkama je radila Donka Špiček, predratna sokolica i nastavnica srpskog jezika u osnovnoj školi „Đorđe Krstić”. Donki Špiček pomagali su u radu sa vežbačicama Branimir Todorović i Mile Krstić. (13)
Kao primer sokolskih prednjaka koji su posle rata nastavili da rade u STV „Partizan“ možemo navesti primer Milorada Vukadinovića. Bio je načelnik Sokolskog društva u Kuli (1928.-1941), Sokolskog Okružja (1936.-1941.) i jedan od četvorice zamenika načelnika Novosadske sokolske župe (1938.-1941.) a posle rata biran je u najviša stručna tela STV „Partizana“. Godine 1932. završio je jednogodišnju Višu saveznu prednjačku školu za fizičku kulturu u Mariboru, koju je vodio Leon Štukelj. Milorad Vukadinović ostao je upamćen kao neprevaziđeni autor sletskih vežbi na prostorima Jugoslavije, pre svega za velike sletove 25 maja. Njegove originalne kompozicije izvođene su devet puta na priredbama povodom Dana mladosti u Beogradu. Učestvovao je do 1985. na spartakijadama u Pragu. Dobitnik je Ordena rada sa srebrnim vencem, Nagrade „25 maj“, Spartakove nagrade … . Zahvajuljući njegovom trudu Prvo gimnastičko društvo Novi Sad (od 1952. DTV Partizan) doživelo je procvat u svim aktivnostima. Za časopis „Oko sokolovo“ izjavio je: „Srećan sam i zadovoljan što sam upoznao sokolsku ideju i što je ona prosvetila moj život i ukazala mi na prave vrednosti. Usvojio sam taj način razmišljanja, rada i ponašanja i nikada nisam zažalio zbog toga.“(14) Primer je i Milica Šepa, član načelništva Sokola Jugoslavije a posle rata član STV „Partizana“. Bila je profesor Visoke škole za fizičko vaspitanje (od 1936. do 1941. i 1945-46) koja je preimenovana 1946. u DIF. (15).
STV Partizan promenio je ime u Savez za fizičko vaspitanje i rekreaciju „Partizan“, čije se aktivnosti pored nastojanja vezanih za očuvanje zdravlja i podizanje radnih i odbrambenih sposobnosti usmeravale na priređivanje velikih takmičenja i smotri. Takmičenja u višeboju održavana su do 1981. (Šibenik, Budva, Ohrid, Tjentište, Maribor, Priština, Rovinj itd.). Broj društava Partizan i broj njegovih članova iz godine u godinu se smanjivao uprkos zvaničnom državnom ustanovljavanju da ove organizacije imaju status društvenih organizacija „od posebnog interesa“ (16).
Sa protokom godina u Partizanu su slabila ideološka shvatanja. Sa dolaskom višestranačja došlo je previranja u redovima partizanovaca. Dr. Ivko Pustišek je zajedno sa još deset bivših članova Načelništva Saveza za telesno vaspitanje „Partizan Jugoslavije“ u periodu 1947-1956. pokrenuo sredinom juna 1992. inicijativu za obnovu sokolskog saveza. Uputili su Predsedništvu Saveza za sportsku rekreaciju i fizičko vaspitanje „Partizan Jugoslavije“ „Predlog za uvođenje masovnog svestranog telesnog vaspitanja u SR Jugoslaviji“. Predsedništvo Saveza odbacilo je tu inicijativu. Savez za sportsku rekreaciju „Partizan“ Beograda se na skupštini 23. decembra 1992. vratio tradiciji i nazvao se „Savez Soko Beograd“. Isto su postupila i društva Partizana u drugim gradovima (Novi Sad, Dimitrovgrad, Prokuplje, itd.) (17). Drugi deo partizanovih društava transformisao se u Savez za rekreativni sport.
Za vreme Drugog svetskog rata sokoli su bili zabranjeni. Od strane komunista sokolstvo je bilo proglašeno monarhističkom organizacijom, a sva imovina (domovi, vežbališta i sprave) oduzeta. Organizovane su nove organizacije koje su se bavile telesnim vežbanjem i razvojem sporta. Deo stručnih sokolskih kadrova i članova nastavio je uprkos svemu svoju aktivnost u novostvorenim organizacijama. Jedino u takvim organizacijama su mogli da rade pod komunistima. Deo članova sokola je ostao po strani, ne želeći da prihvati komunističku ideologiju. Masovni rad i nastavu telesnog vežbanja u školama obavljali su bivši sokoli koji su jedini bili osposobljeni za takav posao. Bivši sokoli pripremali su i organizovali najveće sletove u državi. Razvoj masovne fiskulture posle rata nadograđivan je na predratnim sokolskim osnovama. Posle početnih uspeha broj društava Partizan i broj njegovih članova iz godine u godinu je opadao. Bilo je i sve manje ideologije u partizanovim društvima. Od 1992. deo partizanovih društava vratio je stari naziv sokolska društva. Drugi deo partizanovih društava transformisao se u Savez za rekreativni sport.
Saša Nedeljković
član Naučnog društva za zdravstvenu istoriju Srbije
Napomene :
1. „Oko sokolovo“, Vanredni broj, Beograd, januar-april 2008, str.28;
2. Mari-Žanin Čalić, „Istorija Jugoslavije u 20. veku”, Beograd, 2013, str.214;
3. Rato Dugonjić, „11 novembar”, „Fiskultura”, Beograd, 1 novembar 1945, br. 8, str. 1;
4. Branka Protić-Gava, Jovan Paunović, Miroslava Kovačev, „110 godina novosadskog sokolskog društva i 164 godine gimnastike u Novom Sadu”, Novi Sad, 2015, str. 89, 90;
5. „Fiskultura i sport federalne Srbije”, „Fiskultura”, Beograd, 5 maja 1945, br. 1, str. 1;
6. Branka Protić-Gava, Jovan Paunović, Miroslava Kovačev, „110 godina novosadskog sokolskog društva i 164 godine gimnastike u Novom Sadu”, Novi Sad, 2015, str. 89;
7. Branka Protić-Gava, Jovan Paunović, Miroslava Kovačev, „110 godina novosadskog sokolskog društva i 164 godine gimnastike u Novom Sadu”, Novi Sad, 2015, str. 90, 91;
8. „Savezni slet Partizana 26-28 juna i 4-6 jula“, Beograd 1959;
9. Urednik Ljubomir Vukadinović, „Naš sport u 1948“, Beograd 1949; Pavle Vračarić, „Obnavljanje sokolstva na teritoriji Savezne republike Jugoslavije“, „Savetovanje uloga obnovljenog sokolstva …“, Izdavač Sokolska župa Beograd, jun 1996, Beograd, str.30;
10. Zdravko Šakotić, „Orovačka sokolska četa”, Nebojša Rašo, „Srpski Soko prilozi za istoriju sokolstva”, knjiga druga, Herceg Novi, 2015, str. 54;
11. Pavle Vračarić, „In memoriam Srbobran Đorđević (1921-2016)”, „Oko Sokolovo“, Beograd, decembar 2016, br. 61-62, str. 32;
12. ,,Godišnjak Saveza sportova Jugoslavije” Beograd, 1955, str. 344; „Savezni slet Partizana 26-28 juna i 4-6 jula“, Beograd 1959;
13. Ćumija-Milan Simić, „Na krilima sokola DTV „Partizan”- Žarkovo 1959-2009”, Beograd 2010, str. 83, 97, 98, 112;
14. „Sokolski i gimnastički velikan ušao u 101 godinu života“, „Oko Sokolovo“, Beograd decembar 2008, br.31-32, str.14-16;
15. Borko Bogojević, „I one su doprinele ugledu Sokolstva“, „Oko Sokolovo“ Beograd jul 2009, br.33-34, str.22;
16. „Razvoj masovne fizičke kulture posle Drugog svetskog rata“, Oko Sokolovo, Vanredni broj, januar-april 2008, Beograd, str.29;
17. Pavle Vračarić, „Obnavljanje sokolstva na teritoriji Savezne republike Jugoslavije“, „Savetovanje uloga obnovljenog sokolstva …“, Izdavač Sokolska župa Beograd, jun 1996, Beograd, str. 37,38;
