Savremenici su u svojim zapisima ostavili užasne slike okupatorskog trogodišnjeg prisustva u Srbiji. Pogotovo su strahovite posledice ostale u krajevima obuhvaćenim Topličkim ustankom. Žitelji sela ostali su bez stoke, zemljoradničkih sprava, alata i mašina, nameštaja i pokućstva. Veliki broj kuća je bio porušen, sa razgrađenim dvorištima, porušenim stajama, vajatima i kačarama, sa uništenim voćnjacima i baštama.
Bugarski mašinovođa i otpravnik vozova na stanici u Leskovcu
Nemaštinu, glad i bolesti je pratio strah od deportacije, mučenja, silovanja i drugih različitih vidova zločinačkih postupaka, kao i sistematske represalije kao što su dodatni nameti i globe, bugarizacija stanovništva… Pojave kao što su špijuniranje i potkazivanje, ratno profiterstvo, postale su takođe deo svakodnevnice na Jugu Srbije.
Seljanke na Kamenom trgu u Nišu 1916.
Tokom 1916. godine teror i zlostavljanje se pojačavaju. Na jugu Srbije bugarske okupacione vlasti primenile su sistem sabirnih logora, deportovanje srpskog civilnog stanovništva u obližnje opštinske centre, varoši i gradove. Raseljavali su čitava sela u Jablanici, Kosanici, Toplici i leskovačkom kraju. Marta i aprila 1917. godine formirano je 150 sabirnih logora na području Kosanice, Jablanice, Puste Reke i Toplice u kojima su deportovali i raseljavali porodice. U sabirnim logorima je umrlo od mučenja, bolesti i gladi 1.250 lica, mahom dece i staraca. Veći broj žena, dece i devojaka Bugari su silovali.
Sahrana u Leskovcu, natpis na bugarskom jeziku, 1918.
U mnoštvu represivnih mera protiv srpskog stanovništva, u bugarskoj okupacionoj zoni bila su vršena i javna vešanja i šibanja ljudi, kao jedan poseban vid egzekucije i način za vršenje psihičkog pritiska.
Lobanje i kosti 3000 zverski pobijenih Srba u Surdulici
Bugarska nasilja nad stanovništvom vršena su u kontinuitetu tokom čitavog perioda okupacije. A da su nasilje i zlostavljanja bili krajnje surovi, pokazuje i činjenica da su se nad njima zgražavali i pojedini pripadnici bugarskih okupacionih snaga. U tome je najviše otišao poručnik Ingilizov, komandir treće čete 17. dopunskog bataljona, koji je početkom 1918. godine u telefonskom izveštaju iz Grdelice – obavestio pretpostavljene u Vlasotincu da su postupci nekog potporučnika Petkova „neizdrživi“, da se „stanovništvo tuče, peče na založenim pećima, veša“, i da „ima ljudi u postelji koji povraćaju krv“. Poručnik je molio „za brz odgovor da se učini kraj anarhiji koju je on stvorio“.
Prisilan kuluk Srba na pruzi u selu Grejač kod Aeksinca, 1916.
Špijuniranje i potkazivanje: Najveću moru za stanovnike predstavljalo je špijuniranje i potkazivanje, jer se time stvarao osećaj opšte nesigurnosti i postepeno razarao moral stanovništva. Policijske i obaveštajne vojne službe su sakupljale podatke o sumnjivim licima i njihovom radu, o sakrivenom oružju i predmetima vojničkog porekla, slali ljude pred sudove, u zatvore i internaciju. U svim mestima su raspoređeni agenti koji su imali zadatak da vrbuju doušnike u svim slojevima stanovništva. U Prokuplju su ostali upamćeni „detektivi“ Bičev, Nikolov i Ćeranov, poznatiji od imenom „Doktor“. Oni su birali ljude koje su potkazivali, zatim su ih zatvarali u zatvore, maltretirali i ucenjivali. Cena otkupa je bila visoka.
Pljačka stanovništva je bila stalna praksa, kako vojnih tako i civilnih vlasti. Ona je vršena u svakoj prilici i tesno je vezana za rekviziciju. Svojevrstan vid pljačkanja predstavljalo je novčano kažnjavanje stanovništva. Kazne su, uz izdavanje priznanica ili bez njih, izricali ili naplaćivali pojedinci ili pojedine institucije bez ikakvih kriterijuma.
Jedan od vidova pljačke koji su sprovodili zvanični organi ili institucije Bugarske predstavljalo je prisvajanje novca od srpskog stanovništva. Taj novac je dospevao službenim putem, ali – umesto da bude uručen onome kome je upućen – jednostavno je prisvajan. U nizu institucija koje su uzimale novac posebno mesto pripadalo je Bugarskoj narodnoj banci. Ona je prisvajala novac Srpskog crvenog krsta, koji je sa Krfa upućivan kao pomoć pojedinim porodicama u Srbiji.
Pijaca u Vranju, 1916. godine
Ratni profiteri: Život pod okupacijom doveo je do relativizacije moralnih normi i slabljenja kriterijuma vezanih za poslovnu saradnju srpskih privrednika sa bugarskim vlastima. Pojedini trgovci i zanatlije počeli su da se ponašaju praktično. Najveći broj trgovaca je nastavio svoj predratni posao. Drugi su „razvili“ posao sa okupacionim, bugarskim vlastima, kao vojni liferanti.
Većina stanovnika gradskih naselja ostala je bez posla i mogućnosti da zaradi za život. U bugarskoj okupacionoj zoni Morava pljačka je uzela tolike razmere da su već nekoliko meseci po okupaciji žene bile prinuđene da idu u obližnja sela i prose.
Grkinja izbeglica u Grdeličkoj klisuri, 1918.
I na selu je stanje bilo teško, jer je okupator odnosio zrnastu hranu, kudelju, tkanine i predmete od bakra i metala, a odvodio je konje, volove, ovce, naročito svinje, pa čak i steone krave. Šume su posečene, a građa odneta na frontove. Narod je bio prinuđen na dovijanje u skrivanju životnih namirnica. Ukopavao je u zemlju žito u buradima tako što je u njima prvo sagorevao slamu zbog vlage i zatim žito zatrpavao zemljom. Stoka je sakrivana po obližnjim šumama.
Bugari su u leto 1917. godine popisali sve njive pod pšenicom, raži i ovsem i naredili da se ova letina isporuči bugarskoj vojsci. Čak su iz Bugarske doveli svoje poljake i čuvare polja „žitare“ koji su obilazili njive i seljake i određivali ko će koliko dati pšenice, ovsa, raži, ječma ili kukuruza. Oni koji bi nešto sakrili bili bi batinani, hapšeni i zatvarani u zatvor. Posle mučenja, uz otkup, bili bi puštani kućama. Mnoge seljake su ubili, a njihove žene i kćeri silovali. Za vreme velike gladi, u proleće 1917. godine, mnoge žene su prosjačile da bi othranile decu.
Bugari su 10.000 stanovnika iz okupirane oblasti Grčke (Donja Džumaja-sada Iraklia) internirali u Srbiju 1916.
Prilike u Leskovcu odslikavaju beleške D. Trajkovića: „Nezaposlena, jer fabrike nisu radile, kao većinom ni zanati, radnička sirotinja je teško živela, više gladna no sita, naročito sušne 1917. godine koju je pogodila i pljačka po selima iz kojih je bilo učesnika u Topličkom ustanku. Te godine srećni su bili oni siromasi koji su mogli da dođu do kojeg kilograma projinog brašna da od njega i koprive naprave pljeskanik, koji se zvao i „pita pljeskanica“. I drugi savremenik je zabeležio slično: „parče proje sa pekmezom od šljiva koje su majke kuvale i čuvale u ćupovima, bilo je tih godina i hleb nasušni i praznični kolač.“
Bugarizacija Srba: Ministarstvo prosvete Bugarske vodilo je politiku bugarizacije Srba. Bugarsko sobranje „dotiralo je velike sume novca za otvaranje bugarskih škola u okupiranim krajevima, koje kao `buktinje` treba da ozare um njihovih novih saplemenika“. U tom cilju, „po budžetu od 24. novembra 1916. godine izglasana je suma za 270 osnovnih škola, za 450 učitelja i 350 profesora“, a 100.000 leva „dotirano je za novine i knjige, koje bi se imale besplatno rasturati po narodu“. Pored ovoga, za finansiranje škola u okupiranom delu Srbije korišćena su i sredstva opštinskih budžeta, što je padalo i na teret lokalnog stanovništva. To potvrđuje i podatak da „svi učitelji u varošima dobijaju po 40 leva mesečno od opštine“.
Učitelji koji su dovedeni iz Bugarske delovali su u skladu sa politikom ministarstva da se stanovništvo u okupiranim teritorijama Srbije tretira kao bugarsko. Kao rezultat toga, „prilikom otvaranja bugarskih škola u Nišu“, izvesni Čapranikov „držao je govor da deca koja su bila pod Srbima nisu Srbi, nego Bugari i da imaju postati dobri Bugari.
Za sve vreme bugarske okupacije trgovački promet robe i proizvoda je zamro u varošima na jugu Srbije. Bugari su zaveli policijsku torturu, da se bez njihove objave nije moglo iz grada izaći ili u grad ući. U Leskovcu je seljacima bez objave bio strogo zabranjen ulazak u „grad Leskovac na Moravi“. Pijace su obavljale mali promet jer je u opticaju bio bugarski lev. Malo je bilo seljaka koji su na gradsku pijacu donosili svoje poljoprivredne proizvode.
Na ulasku u grad Bugari su ih pljačkali i „rekvirirali“ im robu, uz ucene i batine. Nije bilo dovoljno hleba, mleka, masti, mesa ni drugih životnih potrepština. Čak nije bilo ni tekstila, odeće i obuće. Za vreme okupacije grad je tavorio. No, i pored policijskog nadzora, promet soli, gasa, šećera i kafe i obuće obavljao se noću, „ispod tezge“. Seljaci su preko „veze“ ulazili u grad i ilegalnim kanalima snabdevali se lekovima i nužnim artiklima.
Strah od gladi, bolesti, internacije, zatvora i raznih vrsta maltretiranja od strane okupatora, obeležio je svakodnevni život ogromne većine Srba, onih koji su ostali u okupiranoj otadžbini i na svojoj koži osećali tešku sudbinu porobljenog stanovništva. Težak život i nemaština koja se često graničila sa bedom bila je stvarnost svakog pojedinca.
Svaki život predstavljao je istoriju za sebe, ličnu dramu, kao i deo porodične tragedije stotine hiljada srpskih porodica. Okupaciona bugarska uprava doprinela je svojom okrutnošću i svojom bezobzirnošću, da to dostigne nivo tragedije čitavog jednog naroda i da ga, na kraju rata, ostavi bukvalno na ivici njegove ljudske, materijalne i istorijske egzistencije.
Tekst je deo kataloga izložbe prikazane u Galeriji Radio-televizije Srbije „Jug Srbije 1914-1918“ čiji su autori istoričari Mira Ninošević i Veroljub Trajković, viši kustosi Muzeja u Leskovcu.
Izložba je realizovana u saradnji muzeja u Leskovcu, Nišu, Pirotu, Vranju i Prokuplju.
Izvor: Zločini nad Srbima
