Savez Sokola radio je na u uvođenju novih sportova u Jugoslaviji. Širili su nove sportove kao što je bilo smučanje, hazena, odbojka, košarka … . Predstavnik Lige Crvenog krsta, Vilijam Vajland, posetio je Beograd 1922. i održao predavanje o košarci. Upoznao je članove sokola i omladinu sa novom igrom. Predavanje o košarci održano je u osnovnoj školi kralja Petra I pored Saborne crkve u Beogradu. Novu igru prihvatila su sokolska društva, omladina i nastavnici gimnastike. Učenici Druge muške gimnazije Svetislav Vulović i Sveta Rančić preveli su pravila nove igre i objavili u „Sportskoj biblioteci” 1924.
U dvorištu osnovne škole „Vožd Karađorđe” u sokolani Beograd X Voždovac kod Autokomande postavljeni su koševi po uputstvu nastavnika gimnastike i načelnika Sokolskog društva Zdenka Pavića. Košarka se igrala na terenima Sokolskog društva Zemun-Matica. Referent za košarku u Zemunu bio je Bora Jovanović, ali je otišao u Varšavu na studije fizičke kulture. Povodom priprema za Olimpijadu u Helsinkiju 1940. Zdenko Pavić je objavio pravila košarke 1939. (1) Na V pokrajinskom sletu u Skoplju 1937. održana je utakmica ekipa Zagreba i Beograda u košarci pod vođstvom Zdenka Pavića, člana saveznog tehničkog odbora. (2) Ekipa župe Beograd osvojila je prvo mesto. (3 ) Dokle su stigli u svom radu na širenju košarke beogradski sokoli imali su prilike da vide prilikom posete Centralnog instituta za fizičko vaspitanje iz Varšave Jugoslaviji 1937.
Ministarstvo fizičkog vaspitanja naroda iz Beograda pozvalo je pitomce instituta da prilikom posete Jugoslaviji održe nekoliko priredbi, u kojim su prikazane igre odbojka, košarka, rukomet i hazena kao i metode učenja boksa. (4)
Grupa od 65 studenata instituta stigla je 16 avgusta 1937. u Beograd iz Sofije. Na železničkoj stanici u Beogradu su bili srdačno dočekani od publike i vojne muzike. U ime ministarstva fizičkog vaspitanja naroda goste je pozdravio načelnik Vuk-Aračić. Na letnjem vežbalištu Sokolskog društva Beograd II, na Kalemegdanu, pitomci zavoda priredili su javni čas. Prisustvovali su : u ime ministarstva fizičkog vaspitanja naroda načelnik Vuk-Aračić, u ime ministarstva vojske i mornarice general Đukić, koji je zastupao i Olimpijski odbor, predstavnici Saveza Sokola Đura Paunković, Milivoje Smiljanić i savezni načelnik dr. Pihler kao mnogi članovi savezne uprave i M. Nešić u ime Poljsko-jugoslovenske lige, … . Vežbalište je bilo ispunjeno publikom iz sokolskih i sportskih krugova. Poljski studenti su nastupali na čelu sa instuktorom Klukom. Direktor škole pukovnik Giljević je uz prigodan govor predao kao uspomenu barjačić u poljskim narodnim bojama zastupniku ministarstva fizičkog vaspitanja naroda. Kad je vojna muzika odsvirala poljsku i jugoslovensku himnu, nastupilo je 14 Poljaka, koji su izveli vežbe sa kratkom vijačom, sa malom lopticom i sa daščicom u obliku diska. Vežbe su pokazane kao primer, kako se može bez naročitih sprava primeniti telesno vaspitanje kod dece do 12 godne. Potom je bila utakmica u odbojci i košarci između tima poljskih studenata i tima sastavljenog od članova beogradskih sokolskih društava. U članku u listu „Sokolski glasnik” o rezultatima utakmica istaknuto je : „Rezultat u odbojci, koja se u našim društvima već intenzivno gaji, pokazao je izvesnu premoć naših Sokola. Nažalost, ne možemo isto kazati i o košarci, koja se tek u poslednje vreme uvodi kod nekih beogradskih sok. društava, a u kojoj su se Poljaci pokazali izvrsni, kao stari prvorazredni rutineri.” Poljski studenti su 17 avgusta 1937. razgledali Beograd, a u beogradskoj opštini priređen im je svečani prijem. Ministarstvo fizičkog vaspitanja naroda priredilo je u čast Poljaka uveče banket u Gardijskom domu. (5)
Na sednici Stručnog Odbora Saveza Sokola, održanoj 17 novembra 1939. zaključeno je da Savez Sokola osnuje Savez za “Košarku” i “Odbojku”. Stupili su u vezu sa nadležnima po tom pitanju. (6)
Košarka se igrala na terenima Sokolskog društva Beograd-Matica u Beogradu, … . Savez Sokola Kraljevine Jugoslavije je bio član Internacionalne federacije amatera za košarku. Kao takmičarska disciplina košarka je igrana na sokolskim sletovima. I to na Svesokolskom sletu u Pragu 1938. i na sletu bugarskih Junaka u Sofiji 1939. Prva zvanična utakmica u košarci odigrana je u Borovu 1940. između reprezentacija Beograda i Zagreba u svim kategorijama. U utakmici između ženskih ekipa Beograda i Zagreba sudija je bila Vera Pavić. (7)
U Borovu su se 29. septembra 1940. održane Savezne utakmice u košarci. Bilo je veliko interesovanje, pa su bile prijavljene vrste iz župa Beograd, Karlovac, Osijek, Petrovgrad, Sušak i Zagreb. Od 1935. prvak je bilo Sokolsko društvo Zagreb II, koje zastupalo Savez Sokola na X svesokolskom sletu u Pragu 1938. Ozbiljni kandidati za prvaka bili su Sušak, Beograd i Zagreb. Načelništo SSKJ držalo je tečaj za košarku i i odbojku, na koje su župe mogle poslati po dva člana ili članice. Bili su održani ispiti za savezne sudije u košarci i odbojci. Organizaciju takmičenje sprovodilo je Načelništvo saveza Sokola uz pomoć sokolskog društva Borovo. (8) U Borovu su održane prve utakmice za prvenstvo Saveza Sokola u košarci. Time je sokolstvo ponovo dokazalo svoje razumevanje za nove tekovine telesnog vežbanja, uvođenjem košarke u svoj telesno vaspitni program. Na počasnoj tribini bili su zamenik starešine dr. Vladimir Belajčić, načelnik Ivan Kovač, zamenica načelnice Milica Šepa, zamenik načelnika Branko Polić, starešina društva Borovo Tomo Maksimović sa članovima uprave. Priredba je počela pozdravom i dizanjem zastave i sviranjem himne. Počasnu četu kod zastave dalo je društvo Borovo. U ime Saveza Sokola takmičare je pozdravio dr. Belajčić. Istakao je značaj borbenosti i viteštva kod sokolskih utakmica, u vezi sa narodnodbrambenim radom, koji je tada bio najvažniji. Učestvovalo je 170 sokola i sokolica. Nastupile su župe Beograd, Karlovac, Osijek, Petrovgrad, Sarajevo, Sušak i Zagreb. Sudile su savezne sudije, Zdenko Pavić, ing. Božo Stefanini, Josip Rapajić, Josip Bingula i Selimir Radovanović. Takmičenje je organizovalo Načelništvo Saveza SKJ, uz pomoć sokolskog društva Borovo. Na završetku je spuštena zastava uz pevanje sokolske himne „Oj Sloveni”. Tomo Maksimović poklonio je pobedničkoj vrsti članova prelazni pehar. Belajčić je istakao uspeh priredbe, a naročito je pohvalio sestre i braću iz Zagreba. U ime pobednika zahvalio se dr. Stanko Tončić, načelnik župe i sokolskog društva Zagreb II. U svom govoru istakao je : „Ova pobeda, koju su u bratskoj borbi izvojevali zagrebački sokoli, ispunjava me ponosom, ne zbog same pobede, nego zbog toga što znam, da je danas potrebno da se naglasi, da sokolstvo grada Zagreba živi, radi i napreduje, unatoč svih smetnja koje mu se stavljaju na put. I ne samo da živi, nego i prednjači na polju telesnog vaspitanja. Kao što smo se danas borili ovde protiv kiše i oluje i tamo se borimo protiv oluja, koje na glave nas Sokola ruše oni, koji danas vedre i oblače u banovini Hrvatskoj. I kao što smo ovde izvojevali pobedu, tako ćemo je izvojevati i u borbi za svetle ideale sokolstva. Neće nas u tom sprečiti ni zatvori, ni napadaji iz mraka, ni zloporaba vlasti, jer znamo da je Jugoslavija, jedna, jedinstvena, snažna i jaka postulat našeg doba, zahtev naše istorije i potreba naše budućnosti. I da je soklstvo njezin neoborivi oslonac. Sokoli grada Zagreba i zagrebačke župe stajaće uvek s Vama na svakom sokolskom poslu, rame uz rame, ma i uz cenu najvećih napora. Slomiti mogu telo, ali duha uništiti ne mogu!”. Govor dr. Tončića bio je prekidan burnim odobravanjem i svi su bili ganuti odlučnosti zagrebačkih sokola. U Borovu je 28 septembra 1940. održan savezni tečaj za košarku i odbojku. Na tečaju koji je vodio Zdenko Pavić, pročelnik za takmičarske igre pri načelništvu Saveza Sokola, uz pomoć saveznih prednjaka, Rafaela Bana i Marijana Maržana, bilo je 33 tečajaca iz raznih župa. Održani su ispiti za savezne sudije košarke 30 septembra 1940. (9)
Košarka se igrala u Beogradu u sokolskim jedinicama od 1933-34. ali nije privukla pažnju gledalaca kao susret između Sokolskog društva Zagreb 2 i ekipe Škole za telesno vaspitanje Ministarstva fizičkog vaspitanja naroda. Publika je navijala za Beograđane. Zagrebački sokoli pobedili su školu sa rezultatom 46-19. Ekipa zagrebačkih sokola bila je : Neferović, Tončić, Ames, Birtić, Tešin, Milojković, Žutić, Smolić i Pučko. U ekipi studenata Škole bili su : Kobali, Cizelj, Klojčnik, Šuput, Vasiljev, Kokot, Stojković, Bergant i Dančević. Utakmici su prisustvovali predstavnici Saveza Sokola, sa načelnikom Kovačem, kao i brojni sokoli i omladina. Sudio je Marijan Maržan. (10)
Na javnom času Sokolskog društva Beograd-Matica održanom na letnjem vežbalištu u Deligradskoj ulici 1 juna 1940, održana je košarkaška utakmica između odeljenja Škole za telesno vaspitanje Ministarstva fizičkog vaspitanja naroda i odeljenja sokola. (11) Studenti Škole za telesno vaspitanje Ministarstva fizičkog vaspitanja naroda iz Beograda gostovali su 10 novembra 1940. u Zagrebu kod prvaka saveza i Jugoslavije, Sokolskog društva Zagreb 2.Utakmica u košarci odigrana je letnjem vežćbalištu Sokolskog društva Zagreb 2. Pred oko 500 gledalaca. Odigrale su kao predigru članice i naraštajke Sokolskog društva Zagreb 2 prijateljsku utakmicu. Posle te utakmice nastupili su gosti iz Beograda, a za njima domaći. Goste iz Beograda pozdravio je načelnik Sokolskog društva Zagreb 2, Stanko Tončić, koji je u svom govoru izrazio radost, da može u Zagrebu kao prvi pozdraviti studente ŠTV iz Beograda. Utakmici je prisustvovao starešina župe i društva Oton Gavrančić, sa članovima župe i društava. Sudio je savezni sudija Marjan Maržan. Pobedilo je Sokolsko društvo Zagreb 2 sa 42 : 21. Posle utakmice priređeno je društveno poselo.(12) Između studenata škole za telesno vaspitanje i sokola iz društva Beograd-Matica igrane su utakmice u košarci. Utakmice su održane 8 decembra 1940. Predigru su igrale studentkinje iz škole i naraštajke Sokolskog društva Beograd-Matice. Brojna publika je sa interesovanjem pratila prvu javnu žensku košarkašku utakmicu u Beogradu. Glavna utakmica bila je između studenata Škole telesnog vaspitanja i članova Sokolskog društva Beograd-Matica. U ekipi „Matice” bili su Maržan, Stojković, Stefanović, Kačer, V. Tričković, M. Tričković, Mišeljić, Debelja, Aksentijević i Nikolić. U ekipi studenata ŠTV bili su Vlahović, Klojčnik, Vasiljev, Dančević, Kokot, Bergant i Lahman. Sudio je savezni sudija Milan Kobalija. „Matica” je pozvala u Beograd sokole iz Petrovgrada (danas Zrenjanin) radi utakmice 15 decembra 1940. u Sokolskom domu u Deligradskoj ulici. Sokolsko društvo Petrovgrad-Matica imalo je dobru ekipu košarkaša. (13)
U Borovu je 2 februara 1941. održana košarkaška utakmica između članskih vrsta Osijek-Matice i Borova. Bila je to prva utakmica između društava u Sokolskoj župi Osijek. Pobedila je vrsta Borova. Za Osijek-Maticu igrali su : Ilakovac, Macakanja, Veljin, Čodanović i Ružičić. Za Borovo : Ristić, Stoiljković, Samardžija, Stojanović, Milosavljević, Bogdanov i Majetić. Utakmicu su sudili Jovica Brandajs i Pero Vukičević.(14) Povodom odlaska Marijana Maržana iz Beograda list „Sokolski glasnik” istakao je da je Maržan voditelj kancelarije Načelništva Saveza Sokola, prednjak Sokolskog društva Beograd-Matica i propagator košarke, “kojoj je bio pravi pionir ne samo u Beogradu, već i čitavom Savezu.” Istakao se kao vodnik i sudija za košarku, i kao igrač. Maržanu je Sokolsko društvo Beograd-Matica priredilo oproštajno veče.(15) Bora Jovanović bio je referent za košarku u Zemunu. Bio je u Varšavi na studijama fizičke kulture. Kasnije je bio jedan od pionira košarke, sudija i profesor na Visokoj školi za fizičku kulturu u Beogradu. (14)
Sokoli su nastojali da u međuratnom periodu uvedu nove sportove odbojku, hazenu, košarku, smučanje, klizanje, … . Prvu međunarodnu utakmicu beogradski sokoli odigrali su prilikom posete Centralnog instituta za fizičko vaspitanje iz Varšave Jugoslaviji 1937. na letnjem vežbalištu Sokolskog društva Beograd II, na Kalemegdanu. Između studenata škole za telesno vaspitanje i sokola iz društva Beograd-Matica igrane su utakmice u košarci. Posle Aprilskog rata 1941. Savez Sokola bio je zabranjen. Na temeljima koje je postavio Savez Sokola, za vreme Drugog svetskog rata u Beogradu izbegli sokoli nastavili su da igraju košarku. Posle oslobođenja nova vlast je organizovala klubove u kojima je mogla da se igra košarka. Moj ujak Nikola Piper, koji je igrao košarku pre rata, igrao je košarku posle rata na fakultetu zajedno sa Šaperom. Moja tetka Marica Piper je tokom studija arhitekture igrala košarku u Crvenoj Zvezdi.
Saša Nedeljković
član Naučnog društva za zdravstvenu istoriju Srbije
Napomene :
1. Dušan Cvetković, „Sokoli i sokolski sletovi”, Beograd, 2007, str. 66-70;
2. Dušan Cvetković, „Sokoli i sokolski sletovi”, Beograd, 2007, str. 66-70;
3. B.S. „Vidovdanskim sletom u Skoplju jugoslovensko Sokolstvo dostojno je proslavilo 25-godišnjicu oslobođenja naših južnih krajeva”, „Sokolski Glasnik”, Beograd, 3 juli 1937, br. 21, str. 3, 7;
4. „Visoka škola za telesno vaspitanje u Varšavi”, „Sokolski glasnik”, Beograd, 24 juli 1937, br. 23, str. 7;
5. „Studenti Centralnog instituta za fizičko vaspitanje u Varšavi na ekskurziji u Jugoslaviji”, „Sokolski glasnik”, Beograd, 21 avgusta 1937, br. 25, str. 8;
6. B.J, „Iz Načelništva Saveza”, „Sokolski glasnik”, Beograd, 7 decembar 1939, br. 49, str. 4;
7. Dušan Cvetković, „Sokoli i sokolski sletovi”, Beograd, 2007, str. 66-70;
8. Marijan Maržan, „Košarka u Borovu”, „Sokolski Glasnik”, Beograd, 27 septembar 1940, br. 39, str. 5;
8. Marijan Maržan, „Utakmice u košarci za prvenstvo Saveza SKJ. u Borovu”, „Sokolski glasnik“, Beograd, 4 oktobar 1940, br. 40, str. 4;
10. I.S, „Zagrebački sokoli pobedili su u košarci Školu fizičkog vaspitanja”, „Sokolski glasnik”, Beograd, 10 maj 1940, br. 19, str. 4;
11. I. Sedlaček, „Odličan javni čas Sokolskog društva Beograd-Matica”, „Sokolski glasnik”, Beograd, 7 juni 1940, br.
12. Marijan Maržan, „Košarka u Zagrebu”, „Sokolski glasnik”, Beograd, 15 novembar 1940, br. 46, str. 2; 23, str. 2;
13. Marijan Maržan, „Utakmica u košarci u Beogradu”, „Sokolski glasnik”, Beograd, 13. decembar 1940, br. 50, str. 4;
14. „Sokolske priredbe u Borovu”, „Sokolski glasnik”, Beograd, 7 februar 1941, br. 6, str. 5;
15. „Odlazak brata M. Maržana iz Beograda”, „Sokolski glasnik”, Beograd, 7 februar 1941, br. 6, str. 5;
16. Dušan Cvetković, „Sokoli i sokolski sletovi”, Beograd, 2007, str. 70;