Na starom pravoslavnom groblju iznad Hrama Svetog Nikole u nekadašnjoj Srpskoj Varoši u Foči, iz trnja, šipražja i naslaga zemlje, nakon nedavog uređenja, izronili su nadgrobni spomenici koji, osim što svjedoče o trajanju fočanskih Srba kroz vijekove pod raznim osvajačima, imaju i veliku kulturno-istorijsku i umjetničku vrijednost.
Tajanstveni simboli na spomenicima starijim od dva vijeka
Smješteno na strmom uzvišenju, groblje staro više od dva vijeka kao da stražari nad Fočom. Na njegovu umjetničku vrijednost još 1955. godine ukazao je poznati istoričar umjetnosti Alija Bejtić u svom djelu „Povijest i umjetnost Foče na Drini“.
Na nekropoli gusto zasađenoj sa stotinjak spomenika, kako piše Bejtić, preovladavaju kameni krstovi usađeni izravno u zemlju bez postolja i okvira, a rađeni su u dobroj klesarskoj tehnici u posve jednakom, gotovo standardnom obliku.
Stariji krstovi imaju zanimljiv klesarski dekor i po njima dobija vrijednost i čitava nekropola, pisao je Bejtić, skiciravši nekoliko neobičnih ukrasa.
– Dekor prekriva prednju, a ponegdje i zadnju stranu spomenika i nije tu donesen samo radi ornamentalnih ugođaja, nego nedvojbeno i kao simbolika dubljeg značenja koju će tek trebati riješiti – poručivao je tada Bejtić.
Posebno je izdvojio tri spomenika, koje je skicirao. Na prvom se u sredini nalazi prikaz prozora sa polukružnim lukovima, a na krakovima su dvije šestokrake zvijezde sa malim krstovima unutar njih.
Na drugom spomeniku dominira stilizovano stablo sa granama, za koje Bejtić smatra da predstavlja prastari motiv „drvo života“ /vezu neba i zemlje/, a na trećem veliki krst u sredini, koji na glavama nose dvije simetrično uvijene zmije, simbolizujući svijet umrlih.
Bejtić je naveo da svi ukrasi imaju određeno značenje i porijeklo u davnoj prošlosti, dok se u tumačenje značenja šestokrakih zvijezda, kako je rekao, ne smije upuštati.
Zanimljivo je da se zvijezde sa šest krakova mogu vidjeti i na ulazima u portu fočanske crkve i dvorište srpske škole, kao i na velikom broju nadgrobnih spomenika, ne samo na starom, već i na groblju Božovac u Foči, na spomenicima podignutim prije Drugog svjetskog rata.
Zvijezda na spomenicima obično stoji kod godine rođenja, a krst kod godine smrti. Poznato je da šestokraka zvijezda nije samo jevrejski, već i hrišćanski simbol, a predstavlja Vitlejemsku zvijezdu koja je obasjala mjesto Hristovog rođenja.
Postoje i tumačenje da dva trougla kod hrišćana simbolizuju sklad duhovnog i materijalnog, povezanost neba i zemlje, Boga i čovjeka, kao i šest dana stvaranja svijeta. Znak zvijezde pored godine rođenja može se povezati i sa zvijezdom Danicom ili Zornjačom, koja najavljuje, odnosno porađa dan.
Detaljna istraživanja utvrdiće od kada datira groblje
Na osnovu očuvanih natpisa, može se vidjeti da groblje iznad crkve obuhvata cijeli 19. vijek i početak 20. vijeka, kada je formirano groblje Božovac, ispod crkve na lijevoj obali Ćehotine, a zahvaljujući zapisu istoričara umjetnosti Zdravka Kajmakovića pouzdano se zna da su pravoslavni Srbi tu sahranjivani i u 18. vijeku.
U svom radu o knjizi „Fočanska Aleksandrida“, pišući o nekadašnjem vlasniku knjige, Kajmaković navodi da je na starom groblju u Foči, iznad crkve, 1958. godine evidentirao nadgrobni spomenik u obliku krsta na kome se na crkvenoslovenskom čita ovaj tekst „1781. ovdje počiva jeromonah Vikentije, pivski iguman“.
Kajmaković je ovaj spomenik pronašao na parceli svešteničke porodice Sokolović, pa zaključuje da je iguman Vikentije bio iz te poznate fočanske porodice.
S obzirom na to da je dosta spomenika potonulo u zemlju, kao i da se na dosta njih ne vide natpisi, nije isključeno da je groblje i starije od 18. vijeka, pa bi tek detaljnije arheološko istraživanje utvrdilo od kada potiče.
Slijedi uređenje svakog groba, pa služenje zajedničkog parastosa
Najstarije pravoslavno groblje u Foči, prije dolaska Turaka, nalazilo se na desnoj obali Ćehotine, na prostoru koji su Turci nazvali Kaursko polje, od današnje Aladža džamije do Srednjoškolskog centra i Gradske dvorane, gdje je uz groblje nekada postojala i crkva, odnosno manastir.
Na mjestu današnjeg Srednjoškolskog centra, Autrougari su nakon dolaska u BiH gradili kasarnu, kada su kopajući temelje našli dosta spomenika. Slično je bilo i početkom ovoga vijeka kada je na prostoru pored Srednjoškolskog centra pri gradnji Sportske dvorane pronađeno više stećaka, koji su preneseni pored Hrama Svetog Save.
Do prije tridesetak godina staro pravoslavno groblje iznad crkve se, zahvaljujući sveštenstvu i vjernom narodu, kako to svjedoče mještani tog dijela Foče, održavalo parkovski, da bi onda uslijedile godine nebrige, zaborava i prepuštanja groblja na milost i nemilost prirodi i bujnoj vegetaciji.
Nadgrobne spomenike prekrilo je trnje i razno nisko i visoko rastinje, a mnogi krstovi su potonuli u zemlju. Prije tri godine, u akciji Crkvene opštine Foča rastinje je raskresano, ali se brzo oporavilo i ponovo nadvladalo.
Sada je ponovo organizovana akcija uređenja, ali ovaj put, najavljuju iz Crkvene opštine, na ovome neće stati, već će se potruditi da urede svako grobno mjesto, popišu imena sahranjenih, nakon čega će pozvati potomke, koji su rasijani širom svijeta, da se održi zajednički parastos.
Spomenici svjedoče kako su Fočaci ratovali
Dejan Vuković, koji živi u blizini, priča da je do posljednjeg rata groblje parkovski održavano, te da je i on sa pokojnim ocem učestvovao u održavanju, pa su ga uvijek interesovale sudbine porodica čije grobnice se tu nalaze.
Sa nadgrobnih spomenika, napominje on, dosta toga može se saznati, između ostalog da su Fočaci ginuli u borbi sa Turcima, kojih su bili zanimanja, iz kojih krajeva su doselile pojedine porodice…
Vuković kaže da je na jednom od spomenika zapisano da tu počiva rab Božiji Tane Tomašević, poginuo 11. avgusta 1871, u borbi sa Turcima, „koji ga i ubiše u Bistrici, Bog da ga prosti“.
– Spomenik, kako piše, podiže brat Jovo Tomašević, 20. jula 1897. godine. Logično je da, dok su još Turci vladali, nisu smjeli podići ovakav spomenik, da napišu da je poginuo u borbi sa njima, nego tek posle dolaska Austrougraske – kaže Vuković.
Pokazuje nam i crni spomenik porodice bogatog fočanskog trgovca Spasoja Jovičića, rođenog u Foči 1807, a preselio se u vječnost 1862. godine.
– Prema priči, bio je bogat čovjek i poslije njegove smrti njegovi potomci nabavili su ovaj spomenik, a čuo sam od starih, to je granit sa Urala. Vidi se u cijeloj ovoj nekropoli da je najpostojaniji, koji odlijeva zubu vremena, spala je samo slika. Spomenik je početkom 20. vijeka podigla supruga od Spasojevog sina Stjepana, koji je, takođe, tu sahranjen – priča Vuković.
Na spomenicima su nerijetko ispisana i zanimanja preminulih ili onih koji podižu spomenik, a koja svjedoče o obrazovanju tadašnjih stanovnika Foče.
Tako se na jednom od spomenika, gdje je sahranjena Ljubica Babić, koja je živjela svega 20 godina, može pročitati da ga je podigao njen suprug Vaso Babić- marveni liječnik, što odgovara današnjem veterinaru.
Na središnjem dijelu groblja nalazi se parcela trgovačke porodice Hadživuković, a među brojnim njihovim spomenicima izdvaja se grobnica mladog Momira Hadživukovića, sina čuvenog Milana Hadživukovića, osnivača i dugogodišnjeg predsjednika Srpskog sokola u Foči, kao i osnivača drugih značajnih udruženja, poput „Pobratimstva“, „Prosvjete“…
Na spomeniku je dobro očuvana slika mladića, kako piše, kandidata Trgovačke akademije, koji je rođen 1902, a tragično preminuo 1920. godine. Na dnu je ispisano „Bio je najbolji sin i dika svoje porodice, najoduševljeniji član Pobratimstva i Sokola. Vječan mu pomen“.
Vuković priča da je Momir nastradao nesrećno sa 18 godina.
– Kako sam čuo od starih, utopio se na kupalištu Krvavac na rijeci Ćehotini, bio je vruć, zaplivao je i ugušio se u vodi. Kao što piše na spomeniku, bio je kandidat Trgovačke akademije i istaknuti član Pobratimstva i Sokola, a znamo koliki značaj za Foču i šire su imala ta udruženja – kaže Vuković.
Tu je sahranjena i Momirova mati Darinka, rođena Grujić, koja je, kako piše, bila srpska učiteljica, rođena 1879, a preminula 1904. godine.
Sa spomenika porodice Popadić može se pročitati da ova, takođe, čuvena i veoma značajna fočanska porodica potiče od sveštenika Đorđa Vukovića iz Meke Grude kod Bileće, čiji je sin Nikola Popadić tu sahranjen 1886. godine.
U toj grobnici počivaju u Nikolina supruga Aneta Popadić, rođena Mazić iz Foče, i njegova majka, popadija Todora Vuković, rođena Stijepović iz Drobnjaka u Crnoj Gori, a po kojoj su ponijeli prezime Popadić. Spomenik je 1988. godine podigao Nikolin praunuk Ratko, poznati arhitekta, koji je projektovao prelijepi zvonik crkve u Srpskoj Varoši u Foči.
Staro groblje čuvati kao veliku dragocjenost
Dejan Vuković odrastao je neposredno uz groblje i sjeća se da je Crkvena opština davala domaćinima da kose groblje uz uslov da ga dobro održavaju. Groblje je bilo ograđeno, a nekada davno, kako mu je to pričala majka, imalo je i česmu.
Vuković ističe da bi staro groblje trebalo čuvati kao veliku dragocjenost.
– Groblje ima i kulturno-istorijski i ambijentalni značaj. Bez održavanja grobnih mjesta i bez održavanja kulta predaka i sjećanja na slavnu prošlost, ne znam kakvoj budućnosti možemo da se nadamo. Drago mi je što je organizovana akcija da se ovo očisti, trebalo bi i dalje to raditi, ograditi groblje, da ostane da svjedoči o nekom vremenu i kontiunuitetu i trajanju srpskog naroda u ovom gradu – ističe Vuković.
I on napominje da u groblju ima dosta estetski lijepih spomenika sa karakterističnom kamenom plastikom.
– Možda bi trebalo organizovati rad stručnih ljudi, koji se time bave, da to detaljno obrade i na neki način konzerviraju. Ono što je pisao Alija Bejtić, kao jedan objektivni istraživač, to naše groblje ima vidan značaj i ljudi koji se time bave i u našem gradu trebalo bi to da imaju u vidu, da se sve to istraži i zaštiti, ali i zapiše – poručuje Vuković.
On napominje da je iznad samog groblja šuma Zabrana, koju su podigli Austrijanci.
– Za vrijeme Turaka ovo područje je bilo dosta iskrčeno i bile su velike bujice koje su ugrožavale grad, a kada su došli Austrijanci, podigli su Zabranu, odnosno posadili su crnogoricu, koja ima veliku funkciju, ne samo što je lijepo, nego i zbog padavina i bujica, kojih više nema – ističe Vuković.
Dok ima priče o Srpskoj Varoši, biće i o staroj Foči
Nekadašnja Srpska Varoš je u strmom dijelu grada udaljenom od centra, gdje je za vrijeme Turaka Srbima bilo dozvoljeno da žive.
– Stalno sam se pitao zašto su Turci dozvolili da se sagradi Srpska Varoš, a došao sam do zaključka da nema lošije mikrolokacije i dispozicije zemljišta od ovog mjesta, jer je u osjenku, sunce grije od osam ujutro do tri popodne, pa još onda vododerine. Za vrijeme Turaka bila je posječena šuma, pa su stalno bile bujice, ovo je bukvalno bilo kao obješeno, ali kako je naš narod otporan i čvrst, nemajući izbora, očvrsli u nekakvoj svojoj postojanosti i borbi za opstanak, ti naši preci tu su gradili kuće i opstajali i ostali do današnjih dana – ukazuje Vuković.
On ističe da se brdo na prelazu iz susjedne četvrti Ćerezluk u Srpsku Varoš zvalo Moskovo, što nije slučajno jer su za vrijeme Turaka pravoslavca nazivali moskov.
Može se pretpostaviti da se u drugoj polovini 19. vijeka, kako je popuštala turska stega, a naročito nakon izgradnje crkve 1857, granica Srpske Varoši približila Foči, a Srbi su se u sam grad mogli naseliti tek nakon dolaska Austrougara 1878. godine.
– Dok ima priče o Srpskoj Varoši, biće priče i o staroj Foči, o starim fočanskim porodicama, koje su ostavile veliki trag u istoriji ovog grada – ističe Vuković.
– Vi ste svjetlost svijetu – poručivao je Hristos svojim učenicima, a upravo su fočanski sveštenici, učitelji, trgovci, zanatlije i ostali pripadnici građanskog staleža, koji počivaju u starom groblju, pomažući Crkvu i školu i šireći srpski i hrišćanski duh, poput Hristovih apostola, prosvjećivali srpski narod u teškim vremenima ropstva pod Turcima i Austrougarima.
Njihovo vječno počivalište na uzvišenju iznad Foče stoga ne smije biti zaboravljeno i napušteno. Uostalom, „Ne može se grad sakriti kad na gori stoji“.
