Kosti nisu pod autoputem: Istina o herojima Bitke na Moravi

Na društvenim mrežama se pojavio snimak koji je ovih dana uznemirio javnost, a u kome se iznose potpuno netačne tvrdnje da su posmrtni ostaci ratnika, koji su 1915. godine postradali na Gložanskom mostu, zatrpani i zaliveni asfaltom
Nedavno se na društvenim mrežama pojavio snimak koji svedoči o herojstvu srpske vojske u jednoj od njenih najslavnijih epopeja Velikog rata, tokom operacije Leskovački protivudar. Za one koji nisu upoznati, braneći most preko Južne Morave kod sela Gložane, između Vlasotinca i Leskovca, u oktobru 1915. godine, u borbama protiv Bugara poginulo je 49 srpskih vojnika trećepozivaca, pripadnika Timočke divizije.

Položili su živote na oltar Otadžbine nastojeći da uspore prodor neprijateljskih trupa ka Leskovcu i spreče odsecanje glavnine srpske vojske od jedinog puta za evakuaciju, koji je vodio preko Kosova i Metohije ka Jadranu.

Devet godina po završetku Velikog rata i trijumfa srpskog oružja, tačnije 27. oktobra 1927. godine, ovim junacima država kralja Aleksandra I Karađorđevića podigla je spomenik, u čijim su temeljima njihovi posmrtni ostaci pronašli večni mir. Reč je o spomen-kosturnici koju su gradili pripadnici 53. klase vojnih akademaca sa starešinom, pukovnikom Gligorijem S. Hadži-Jovanovićem, a koja je otkrivena uz najviše državne i verske počasti.

Izgradnjom auto-puta E-75 ovaj spomenik, oronuo i nagrižen zubom vremena, našao se na trasi Koridora 10 i bilo je neophodno njegovo izmeštanje. Krajem devedesetih godina XX veka rukovodstvo Skupštine opštine Vlasotince, na čijoj se teritoriji spomenik nalazi, obavešteno je od strane tadašnje Direkcije za izgradnju auto-puta i Zavoda za zaštitu spomenika kulture da postojeće obeležje mora biti premešteno i da je već pripremljeno rešenje za izgradnju nove kosturnice.

Nakon petog oktobra 2000. godine i političkih promena u zemlji, radovi na izgradnji auto-puta ka jugu bili su obustavljeni. Sa nastavkom izgradnje trase 2003. godine, stari spomenik je uklonjen. Međutim, na inicijativu Opštinske komisije za spomenike i nazive ulica i trgova iz Vlasotinca, JKP „Medijana“ iz Niša izvršilo je iskopavanje prostora ispod spomenika i tom prilikom pronađeni su posmrtni ostaci srpskih vojnika.

Oni su pažljivo izvađeni, očišćeni, položeni u limene sanduke i privremeno smešteni u kapelu vlasotinačkog groblja, gde su čuvani sve do 2004. godine.

Te godine, nedaleko od prvobitne lokacije, izgrađena je nova spomen-kosturnica, u čije temelje su, uz prisustvo sveštenstva Srpske pravoslavne crkve i služenje parastosa, posmrtni ostaci trajno pohranjeni. Tri godine kasnije, 2007. godine, iznad kosturnice podignut je novi spomenik, koji je po obliku replicirao originalno obeležje, a konačno 2021. godine i po svom sadržaju iskopirao stari spomenik, čuvajući time uspomenu na junake Velikog rata od zaborava.

Sve ovo dobro je poznato stručnoj javnosti, od istoričara sa juga Srbije do nadležnih stručnjaka iz Zavoda za zaštitu spomenika kulture u Nišu. Ipak, u snimku pomenutom na početku ovog teksta, koji je ovih dana uznemirio mnoge rodoljubive građane, iznose se istorijski neutemeljene i metodološki problematične kvazičinjenice, od netačne hronologije i nepouzdanih usmenih izvora, do tvrdnje da su posmrtni ostaci hrabrih Timočana, koji su 1915. godine položili živote na Gložanskom mostu, navodno zatrpani i zaliveni asfaltom. Takve tvrdnje predstavljaju neistinu.

Nažalost, kao narod često pokazujemo sklonost ka senzacionalizmu i skraćenim „istinama“, pa se istorija sve češće uči preko interneta i društvenih mreža, umesto kroz temeljno istraživanje i proveru izvora. Zato je važno da podvučemo da ovakvo iznošenje neproverenih i netačnih tvrdnji, bez arhivske utemeljenosti, predstavlja opasnu pojavu koja devalvira ozbiljnost istorijske nauke i obesmišljava trud generacija stručnjaka koji se temeljno i metodološki bave prošlošću.

Nažalost, kao narod često pokazujemo sklonost ka senzacionalizmu i skraćenim „istinama“

Učenje istorije preko društvenih mreža i korišćenje poluinformacija znači da svesno zaboravljamo da prošlost zaslužuje poštovanje i istinu, a ne površno tumačenje. Još je opasnije kada se u ulogu tumača istorije stavljaju, neretko i dobronamerni ljudi, ali ljudi koji bez poznavanja metodologije, kritičke analize izvora i svesti o odgovornosti, šire poluinformacije i stvaraju nerealne narative.

Koliko god se to nekome ne dopadalo, istorija nije veština, ona je nauka. I ne samo nauka. Ona je i lekcija kolektivne svesti. Temelj na kojem se gradi odgovorno, zrelo i identitetski svesno društvo.

Zato pozivam kolege istoričare i sve iskrene rodoljube da šestog novembra ove godine na Gložanskom mostu, pred Spomenikom ispod kojeg počivaju tela 49 timočkih junaka, svi zajedno odamo počast Šumadincima, Timočanima i Moravcima, herojima Manevarske grupe srpske vojske koja je pod komandom pukovnika Ljube Milića, u gotovo bezizlaznoj situaciji, u jesen 1915. godine razbila višestruko brojnije neprijateljske jedinice bugarske Prve armije, nagnala ih u bekstvo prema Vlasini, i glavnini srpskih snaga „Leskovačkim protivudarom“ obezbedila put prema Jadranu.

Autor: Dejan Antić, doktor istorijskih nauka i vanredni profesor na Odeljenju za istoriju Filozofskog fakulteta Univerziteta u Nišu.