Glavna karakteristika gore Romanije je velika stjenovita barijera čiji pojedini dijelovi nose imena Ravna, Orlova, Crvena, Crna, Đeva i Velika stijena. Raspolaže velikim količinama vode, raznolikom šumom, biljkama i životinjama. Planina Romanija je poznata još i kao „Hajdučka gora“ zbog brojnih priča koje slušamo i prenosimo i danas.
Mitovi o hajducima, junacima i drugima su brojni i danas se prenose sa koljena na koljeno. Svakako najpoznatiji je mit o Starini Novaku, a sačuvali smo ga u epskim pjesmama.
Podno Romanije se nalazi grad Pale, na jugu je planina Jahorina, a na istoku Glasinačko polje. Podno stijena se nalazi Novakova njiva, lijep proplanak idealan za kampovanje. Na ovom proplanku se svake godine organizuje Đurđevdanski uranak. U blizini je Novakovo vrelo, izvor hladne i čiste planinske vode.
Iznad njive i izvora u stijenama je priroda iznjedrila malu pećinu, dubine oko deset metara, a visine i do sedam metara. Ova pećina se naziva Novakova pećina.
Ispod stijena Romanije u blizini se nalazi i Carski put, koji je u srednjem vijeku od Sarajeva, preko Paljanskog polja, pored stijena i dalje preko Glasinačkog polja, vodio prema Drini i dalje u Carigrad. Na putu je podignut i zazidan izvor, koji narod naziva Careve vode. Ovo je najpoznatiji izvor u širem pojasu. Nekada je ovaj izvor bio mjesto odmora brojnih karavana, koji su zastajali da se osvježe i okrepe hladnom romanijskom vodom.
Drugi put prema Carigradu je vodio iz Sarajeva preko Mokrog pa mnogo težom stazom, kuda danas ide magistralni put Sarajevo – Sokolac. Ovaj put je bio mnogo bezbjedniji za karavane. Mokro je u to vrijeme bilo najveće varošište u paljanskoj opštini.
Put preko Carevih voda nije bio bezbjedan. Karavane su napadali i pljačkali hajduci. Hajduci su prilazili čak i do ušća Paljanske i Mokranjske Miljacke, pa su Turci u Sarajevu formirali jedinice za zaštitu karavana koje su se nazivale Derbendžije. Derbendžije su obezbjeđivale uske prolaze i štitele karavanske puteve, pa je mjesto Derventa, nekoliko kilometara od Pala prema Sarajevu po njima dobilo ime.
Pećina Starine Novaka se nalazi na 1550 metara nadmorske visine, a do nje se uglavnom dolazi planiniskim puteljcima koji su danas markirani i obezbijeđeni. Cijela planina Romanija obiluje uglavnom zimzelenom šumom. Najviša tačka planine Romanije je Veliki Lupoglav sa nadmorskom visinom od 1652 m.
Novakova pećina je korišćena za stanovanje i zaštitu od kada čovjek hoda i postoji na ovim prostorima. Pećinu su koristili Iliri, Kelti, Rimljani, Sloveni, ali i rumunska – vlaška plemena koja su u nekoliko navrata naseljavala područje Romanije. Plemena su uglavnom bila miroljubiva i bavila su se stočarstvom.
Starina Novak je istorijska ličnost iz druge polovine 16. vijeka, porijeklom iz Smedereva. U srpskoj i rumunskoj kulturi se i danas slavi kao narodni junak i oslobodilac, zbog brojnih ratnih uspjeha protiv Turaka na području današnje Srbije, Republike Srpske, Rumunije, Moldavije i Bugarske.
Novakov brat Radivoj i sin Gruja, kao i još neki članovi njihove porodice, takođe su bili istaknuti hrišćanski oficiri 16. vijeka u borbi za oslobađanje Balkana od islamizacije i Osmanskog carstva.
Hajdukovao je po Srbiji i Hercegovini, ali se najduže zadržao na Romaniji i kao rijetko koja ličnost ostavio u narodu dubokog traga.
Na Glasincu se mnogo priča o hajducima koji su četovali na Romaniji, a najviše o samom Starini Novaku koji je po narodnom predanju tu hajdukovao sa svojim bratom Radivojem i sinovima Tatomirom i Grujicom.
Iako nema pisanih vijesti o tome da je bio na Glasincu u narodnoj pjesmi se veli za njega da je „Od Glasinca, polja širokoga, sa visoke gore Romanije“.
Godine 1926. došlo je do prenosa kostiju Starine Novaka u zajedničku grobnicu, u porti crkve u Palama.
izvor:https://katera.news/
