Tito, Kardelj i Bakarić kao tvorci kosovske autonomije i arhitekte nezavisnog Kosova

Projekat nezavisnog Kosova nastao je u komunističkoj Jugoslaviji, a njegove glavne arhitekte bili su Josip Broz Tito, Edvard Kardelj i Vladimir Bakarić, podsetili su učesnici naučnog skupa „Kosovo i Metohija, istorija i kulturno nasleđe” koji je nedavno održan na Pravoslavnom bogoslovskom fakultetu u Beogradu. Ideja o autonomiji Kosova i Metohije, prema svedočenju Vladimira Bakarića, koji je četvrt veka bio prvi čovek Komunističke partije Hrvatske, skovana je na Visu leta 1944. Bila je to, zapravo, naknada Albancima zbog nemogućnosti da Kosmet pripoje Albaniji.

– Karakteristično je svedočanstvo Vladimira Bakarića, koji je 25 godina obavljao dužnost prvog čoveka Komunističke partije Hrvatske, o nastanku ideje za formiranje autonomije Kosova i Metohije. Prema njemu, na ideju da se formira autonomija došli su on, Josip Broz i Edvard Kardelj prilikom boravka na Visu tokom leta 1944. Dakle, dva hrvatska i jedan slovenački funkcioner, dok srpski komunisti za vreme Brozove vladavine uglavnom nisu učestvovali u kreiranju politike, nego su bili u poziciji da izvršavaju naređenja i sprovode odluke koje su već doneli vodeći hrvatski i slovenački funkcioneri. Bakarić je naveo da su on, Broz i Kardelj došli na ideju autonomije kao svojevrsne kompenzacije Albancima za to što Kosovo i Metohija, iz objektivnih razloga, nisu mogli biti pripojeni Albaniji. Slične poruke na ovu temu iznosio je i Edvard Kardelj. Njihovo shvatanje je bilo da je prirodno da Kosovo bude deo Albanije, ali zbog spoljnopolitičkih okolnosti i komplikovanosti promene međudržavne granice, to nije izvodljivo, pa je formirana teritorijalna autonomija kao rezervno rešenje.

– Od 15 srezova koji su ušli u sastav autonomije, u 13 su Albanci bili najbrojnije stanovništvo. To nam pokazuje šta je bio glavni razlog za formiranje ove autonomne jedinice i kriterijum za određivanje njenih granica. Ovakvo zaokruživanje dela Srbije u kojoj su Albanci činili većinu predstavljalo je krupan presedan kojeg su komunisti bili svesni, a o čemu svedoči njihova izrazito negativna reakcija na predlog formiranja srpske teritorijalne autonomije u Hrvatskoj. Osim toga, režimi susednih država su odbacivali predloge za stvaranje teritorijalne autonomije za nacionalne manjine, prepoznajuću u tome pretnju za sopstveni suverenitet i teritorijalnu celovitost – kazao je Igor Vukadinović, naučni saradnik na Balkanološkom institutu, objašnjavajući kako je autonomija zvanično uspostavljena.

Nakon Drugog svetskog rata komunističke vlasti na KiM povlačile su poteze koji su bili nastavak politike fašističkog okupatora. Recimo, od devet članova Narodnooslobodilačkog odbora Kosova i Metohije njih šestoro su bili pripadnici fašističkog okupacionog aparata, a na meti su i dalje bili Srbi koji su na KiM naseljeni u sklopu agrarne reforme kraljevine Jugoslavije.

– Ovi ljudi su bili među prvima na meti okupatora 1941, a komunistička vlast je nakon rata preduzela akciju da im se onemogući povratak na Kosovo, oduzme imovina i da se po svaku cenu isele iz ove oblasti. Epilog ovog poduhvata, u kojem su učestvovali Aleksandar Ranković, Blagoje Nešković, kao i Moše Pijade, bilo je oduzimanje imovine i trajno iseljavanje oko 40.000 ljudi sa KiM – ukazao Vukadinović.

Dok je Komunistička partija Jugoslavije nasilno smanjivala broj Južnih Slovena na Kosmetu, sasvim drugačija politika je bila na delu kod komšija – Italija je nastojala da naseljavanjem poveća udeo Italijana u Južnom Tirolu, a Rumunija da na isti način poveća procenat Rumuna u Transilvaniji.

Autonomija, od kada je zvanično uspostavljena 1945, bila je široka, a njeni izvršni organi su bili pod jasnom dominacijom Albanaca. S druge strane u partiji su srpski komunisti zauzimali više pozicije od albanskih, a bezbednosni aparat pružao je mehanizme koji su mogli da održe nacionalnu ravnotežu, spreče destabilizaciju i zaustave masovno iseljavanja jednog naroda.

Ali do destabilizacije ipak dolazi šezdesetih godina. Zašto nisu primenjeni mehanizmi koji su to mogli da spreče?

– Objašnjenje na koje sam došao uz pomoć istorijskih izvora jeste da je upravo politički vrh Brozove Jugoslavije svesno inicirao procese koji su paralisali državnost Srbije problemom položaja pokrajina, posebno problema Kosova. Potezi režima prema KiM nisu bili odraz trenutne spoljnopolitičke kalkulacije ili privremenog idealističkog zanosa jugoslovenskih komunista kako se to nekad tumačilo, oni su bili prva faza jedne politike sa jasnim ciljem koja je nastavila da se sprovodi – dodao je Vukadinović.

Od 1957. do 1959. partijski vrh SKJ otvara manjinsko pitanje u okviru kojeg je jačanje političkog i ekonomskog položaja Albanaca među glavnim državnim prioritetima. Nakon toga je o pitanjima autonomnih jedinicama u Srbiji sve više odlučivano na nivou Jugoslavije, a sve manje na nivou Srbije. Sekretarijat unutrašnjih poslova Srbije je 1962, na osnovu izveštaja službi sa terena, obavestio Centralni komitet srpske komunističke partije da se je iseljavanje Srba sa Kosova postao ozbiljan politički problem. Kao i da je pogoršanje nacionalnih odnosa u velikoj meri posledica poteza jugoslovenskog partijskog vrha u vezi sa otvaranjem manjinskog pitanja. Između ostalog, lokalni albanski funkcioneri su pokušali da zahtevaju otpuštanje Srba i Crnogoraca iz javnih preduzeća pozivajući se na odluke i pisma partijskog vrha o popravljanju nacionalne strukture zaposlenih na KiM.

– Nakon smene Aleksandra Rankovića na Brionskom plenumu 1966. otvara se jedna nova faza u kojoj slabljenje položaja Srbije u pokrajinama nije sprovođena diskretno i indirektno kao za vreme otvaranja manjinskog pitanja krajem 50-ih već na jedan prilično otvoren način. Najpre je plasiran mit o nacionalnom ugnjetavanju Albanaca u Jugoslaviji za vreme Aleksandra Rankovića iako istorijske činjenice iz ovog perioda ne ostavljaju ni najmanje prostora za održivost takve teze. Međutim, taj mit je korišćen kao pokriće za stvarne obračune sa srpskom državnošću u autonomnim pokrajinama i srpskim stanovništvom na Kosovu od 60-ih do 80-ih godina. U prilog tome govore dokumenti iz Centralnog državnog arhiva Albanije, iz kojih se vidi da je ministar spoljnih poslova Albanije Nesti Nase 1967. obaveštavao albanski partijski vrh o masovnom otpuštanju sa posla Srba i Crnogoraca na Kosmetu, kao i o masovnom iseljavanju Srba sa KiM usled novih političkih i bezbednosnih prilika u pokrajini. U isto vreme pokušaji Dobrice Đosića da se otvori problem iseljavanja Srba i ugrožavanja njihove bezbednosti rezultirao je gotovo jednoglasnom osudom njegovog predloga od strane Centralnog komiteta Saveza komunista Srbije. Nekoliko uticajnih ličnosti toga doba, uključujući patrijarha Germana pokušavalo je, slanjem pisama Josipu Brozu, da popravi položaj Srba na Kosmetu, jer su bili svesni da Broz jednim javnim nastupom može da nametne pitanje iseljavanja Srba kao prioritetno u državnim i partijskim organima – ukazao je Vukadinović.

Međutim, njihove nade su ostale uzaludne. Broz je pažljivim prećutkivanjem ovog problema i sprečavanjem da ono postane tema partijskih plenuma dao odlučujući doprinos njegovoj eskalaciji. Šta više, dva meseca kasnije na sednici predsedništva SFJ koja je bila u celosti posvećena Kosmetu nijedan problem koji je patrijarh pomenuo u pismu nije otvoren.

Umesto toga, 1968. i 1969. promenjeni su ustavi Jugoslavije i Srbije, i dolazi do korenitih reformi.

– Novim ustavnim rešenjima ukinute su nadležnosti Vrhovnog suda Srbije u autonomnim pokrajinama, a one su dobile svoje ustavne sudove. Ukinuta je i zakonodavna nadležnost Skupštine Srbije u pokrajinama, pa su one stekle pravo da same donose zakone koje suspenduju važenje republičkih zakona na svojoj teritoriji. Pokrajine su stekle i nadležnosti u sferi odbrane i međunarodnih odnosa i praktično su se u svemu izjednačile sa republikama. Da bi se novonastali poredak učvrstio u Ustav Jugoslavije je ugrađena odredba da federacija štiti prava i položaj autonomnih pokrajina u Srbiji. Time je Srbija i formalno svedena u podređen položaj u odnosu na ostale republike jer bez njihove saglasnosti nije mogla u svojim pokrajinama ništa da promeni – rekao je Vukadinović.

Igor Vukadinović

Priredila Višnja Aranđelović