Dok su neki od koljača Drakulića, Šargovca i Motika kažnjeni na kraju rata, mnogi nisu. Otkrivanje punog obima zločina Hrvata nad Srbima onemogućilo bi ponovno uspostavljanje Jugoslavije nakon rata
Za samo jedan dan, hrvatski nacistički saveznici ubili su više od 2.300 srpskih civila u tri sela i jednom rudniku, a da nisu ispalili ni metak.
„Bilo je to najveće klanje civila u njihovim domovima u jednom danu, na tako malom ruralnom području, ne samo u Drugom svetskom ratu, već u čitavoj istoriji čovečanstva”, reči su Lazara Lukajića, srpskog istoričara, koji opisuje genocidno divljanje koje se odigralo oko 10 časova 7. februara 1942. godine, na manje od dve milje od mesta gde je on živeo.
Ceo svet je čuo za Lidice, češko selo koje je uništila nacistička Nemačka u znak odmazde za atentat na SS okupacionog guvernera Rajnharda Hajdriha. U junu 1942, nacisti su streljali sve odrasle muškarce u selu, a žene i decu poslali u logore smrti, pre nego što su Lidice sravnili sa zemljom. Ukupno je ubijeno 340 seljana. Nemačka propaganda je ponosno trubila o ovom zločinu kako bi obeshrabrila otpor na drugim mestima.
Ipak, malo ko zna za Drakulić, Šargovac i Motike – sela u kojima su nekoliko meseci pre toga, ne Hitlerovi Nemci već njihovi hrvatski saveznici masakrirali preko 2.300 ljudi u jednom danu, koristeći samo sekire i rudarsko oruđe.
„Bez ijednog ispaljenog metka… Svaka žrtva se suočila sa svojim ubicom licem u lice, na sopstvenom pragu, pre nego što je hladnokrvno zaklana“, rekla je za RT Dragana Tomašević, direktor Memorijalne fondacije Jasenovac i Holokaust (JHMF).
Seljani su ubijani samo zato što su bili pravoslavni Srbi. U Nezavisnoj Državi Hrvatskoj – militantno katoličkoj državi koja je bila u savezu sa osovinom Rim-Berlin – to je bio dovoljan osnov da budu ubijeni, proterani ili prisilno prekršteni, u genocidnoj kampanji koja je poslužila kao početno poglavlje Holokausta. Nije slučajno što su ubice – pripadnici regimente hrvatskog poglavnika (vođe) Ante Pavelića – bili u pratnji sveštenika fra Tomislava Filipovića, franjevca iz obližnjeg samostana Petrićevac, koji će kasnije postati poznat kao „fratar satana“.
Prolog za konačno rešenje
Sedmog februara 1942. godine bilo je manje od tri nedelje nakon ozloglašene Vanzejske konferencije, skupa visokih nacista na kojem su odlučili da će „konačno rešenje jevrejskog pitanja“ biti genocid. Do tada su, međutim, Hitlerovi hrvatski saveznici već mesecima ubijali Srbe i Jevreje. Nezavisna Država Hrvatska (NDH) proglašena je 10. aprila 1941. godine – samo četiri dana nakon što su sile Osovine izvršile invaziju na Jugoslaviju. Prvobitno zamišljena kao ekspozitura i Nemačke i fašističke Italije, bila je pod operativnom kontrolom ustaša (bukvalno „ustanici“), fašistički inspirisanog nacionalističkog pokreta koji je definisao hrvatski identitet kroz prizmu militantnog rimokatolicizma i mržnje prema „istočnim raskolnicima“, odnosno pravoslavnim Srbima.
Više od dva miliona Srba našlo se pod vlašću NDH na teritoriji današnje Hrvatske, Bosne i Hercegovine i delovima severne Srbije. Uskraćeno im je sopstveno ime, nazvani samo „Grčki istočnjaci“, i odmah su stavljeni pod istu vrstu represija kojima su Jevreji u Nemačkoj bili podvrgnuti nirnberškim rasnim zakonima. Pavelićev režim je takođe stavio Jevreje van zakona i dozvolio zaplenu njihove imovine. Gotovo odmah su počeli pogromi u većim gradovima poput Zagreba i Sarajeva.
NDH se, međutim, fokusirala na Srbe, tražeći trećinu da ubije, trećinu da protera i trećinu da prekrsti – formulacija politike koja se pripisuje i ministru kulture NDH Miletu Budaku i ministru pravde Andriji Artukoviću.
„Izostavljanje Hrvatske iz konvencionalnih studija o holokaustu je poput knjige čije je prvo poglavlje istrgnuto“, napisao je pokojni Džonatan Štajnberg, profesor moderne evropske istorije na Univerzitetu Pensilvanije i istaknuti istraživač holokausta. Štajnberg je takođe opisao napade NDH na Srbe kao „najraniji totalni genocid koji je pokušan tokom Drugog svetskog rata“.
Prvo zabeleženo masovno ubistvo Srba zabeleženo je u Bjelovaru, gradu udaljenom 50 milja severno od Zagreba, 27-28. aprila 1941. godine, kada je streljano oko 180 nenaoružanih civila svih uzrasta. Ubrzo su, međutim, ustaše počele da štede metke i favorizuju hladno oružje – noževe, čekiće, sekire, pa čak i improvizovana oruđa – kako bi iskasapili svoje žrtve. Počevši od maja 1941. godine, ustaše su prirodne jaruge Dalmatinske zagore koristile kao jame za hiljade ubijenih Srba – ponekad još živih kada su bacani. Samo intervencija ogorčenih Italijana primorala ih je da u avgustu 1941. godine zatvore logore poput Jadovna i Paške solane. Do tada je, međutim, već bila u pripremi nova serija logora – kompleks Jasenovac, na Savi u nemačkoj zoni.
Sam Hitler je podržao progon Srba – koje je okrivio za propast Nemačke i Austrije u Prvom svetskom ratu – i pozvao Pavelića na sastanku u junu da ne pokazuje „previše tolerancije“. To je značilo da su izveštaji generala Edmunda Glazea fon Horstenaua, njegovog vojnog izaslanika u Zagrebu koji je govorio o „ludilu“ ustaša i upozoravao da njihova zverstva podstiču srpski otpor, ostali bez ušiju.
„Kao ovce kad vuk napadne“
Masakri civila kao kolektivna kazna za pobunjeničke aktivnosti bili su rutina u okupiranoj i podeljenoj Jugoslaviji. U Srbiji pod nemačkom okupacijom, politika streljanja 100 civila na svakog poginulog vojnika Vermahta i 50 na svakog ranjenog, uspela je da privremeno obeshrabri otpor kraljevskih snaga, ali su komunisti bez obzira na to nastavili. Nekoliko jedinica komunističkih partizana delovalo je na planini Kozari, severozapadno od Banja Luke, u današnjoj Bosni, ali tada u sastavu NDH. Odgovarajući na jedan od njihovih napada na prugu, lokalne ustaše su 5. februara streljale na desetine civila u zaseocima Piskavica i Ivanjska – i to će učiniti ponovo nedelju dana kasnije, ubivši ukupno 520 ljudi. Ono što se dogodilo 7. februara, međutim, uopšte nije bio masakr odmazde. Četa ustaša, izdvojena iz Pavelićeve vlastite pukovnije, došla je direktno iz Zagreba sa samo jednim zadatkom – ubiti svakog Srbina kojeg nađu.
Dragan Stijaković je imao 16 godina. Kada su ustaše došle u njegov dom u Motikama, sakrio se ispod kreveta. U svedočenju snimljenom 2003. godine opisao je kako su mu ustaše bajonetima pobile celu porodicu, počevši od njegove majke.
„Ustaša je nakratko i ćutke zastao na pragu, razgledao prostoriju, zatim prošao kroz vrata i gurnuo bajonet u grudi moje majke, odmah ispod leve dojke“, rekao je on.
“Kada je pala, ustaša je izvadio pušku i zabio joj bajonet u lice, ubivši je ispod lijevog oka. Ostatak moje porodice je nastavio gledati užasnuto. Potpuno zaleđeni, paralizovani, ukamenjeni na mestu kao ovce kad vuk napadne“, dodao je Stijaković. Ustaše su tada „mirno… pregazile moju majku i počele da bodu jedno po jedno, kao da vilama bodu bale sijena“.
“Gledam kako se sve ovo dešava preda mnom. Ja ne mogu da se pomerim. Kao da sam paralizovan. Sve vidim, potpuno sam svestan svega, ali ne mogu da pomerim ni jedan mišić. Ne mogu da pomerim ni jedan deo tela. Kao da je moje telo mrtvo, a moj um i čula živi i zdravi.“
U telegramu upućenom Ustaškoj nadzornoj službi (UNS) u Zagrebu 11. februara iz Banje Luke, ubistva su opisana na sledeći način:
„Jedna satnija ustaške bojne pod zapovjedništvom nadporučnika Josipa Mišlova u pratnji župnika fra. Vjekoslava Filipovića dana 7. veljače u 4 sata ujutro zaposjela je rudnik Rakovac i poubijala krampom 37 radnika grkoistočnjaka. Nastavila sa ubijanjem krampom i sjekirom grkoistočnjaka muškaraca, žena i djece u selima Motike gdje je ubijeno oko 750 i Drakulić i Šargovac gdje je ubijeno oko 1500 osoba. Ubijanje je završeno istog dana oko 14 sati… Detaljan izveštaj sledi.”
Izdaja komšija
Kako su zagrebačke ustaše znale na koga da idu? U ta tri sela živeli su i Srbi i Hrvati. Trag se nalazi u naknadnom izveštaju, koji navodi imena nekih od lokalnih Hrvata koji su bili njihovi vodiči.
Iz rudnika su ustaše krenule ka Drakuliću, navodi se u izveštaju. Vodila su ih trojica meštana – rudar Ivo Jurić, Stipo Golub i Šimun Pletikosa – koji su ukazivali na srpske kuće. Svi su izvedeni napolje i pobijeni. Četa je potom prešla u Šargovac. U povratku su i u selu Motike poklali 70 porodica. Za ubijanje u selima, pored rudarskih krampova, korišćene su i sekire. Seljani Hrvati su tada opljačkali hranu, stoku, pa čak i pokućstvo iz srpskih domova, ali im je rečeno da mrtve zakopaju. Zakopavanje je trajalo tri dana.
„Mnoga tela su zakopana bez udova, jer su ih pojele svinje i psi“, navodi se u izveštaju.
Na fotografiji, koju je snimio ustaša Stipe Kraljević, šestorica njegovih saboraca poziraju sa odsečenom glavom Jovana Blaženovića, Srbina iz Drakulića. Identifikovana su četiri od šestorice: Ante Pezić, Meho Cerić, Franjo Likanac i Marko Kolaković. U proširenom izveštaju se takođe navodi kako je izvršeno klanje na Rakovcu: Rudari su upali u zasedu kada su došli na smenu, pri čemu su Srbi razdvojeni, zatim udarani tupim oruđem i „dovršeni” krampom u glavu. Isti metod je korišćen i protiv rudara treće smene koji su se vraćali na površinu. Tela su bačena u rudnik.
Oba izveštaja sadržana su u knjizi „Fratri i ustaše kolju“, koju je objavio Lazar Lukajić 2005. godine, a sadrži i svedočenje Dragana Stijakovića i još 12 preživelih seljana. Prema Lukajiću, ukupan broj ubijenih Srba u masakru iznosio je 2.315, od čega su 1.363 iz Drakulića, 257 iz Šargovca i 679 iz Motika, kao i 16 rudara iz drugih sela koji su ubijeni na Rakovcu.
‘Otac Satana’
Tomaševićeva, koja vodi dobrotvornu organizaciju JHMF u Velikoj Britaniji, unuka je brata Dragana Stijakovića, Mladena, koji je u vreme masakra bio u nemačkom logoru za ratne zarobljenike. Ona je za RT rekla da fratar Filipović sa Petrićevca nije samo pratio ustašku četu, već je lično učestvovao u klanju.
Oponašajući Hrista i njegove apostole, fratar je odveo 12 ustaša u osnovnu školu u Šargovcu, gde je počeo da kolje decu. Dobrila Martinović, učiteljica koja je preživela klanje, kasnije je Lukajiću ispričala da je Filipović lično pred njom ubio sedmogodišnju Radojku Glamočanin, kako bi drugima pokazao kako se ubija. Na stranici iz školskog dnevnika za 7. februar 1942. godine navodi se da je 58 srpske dece umrlo „prirodnim smrću“.
Filipović je, kako se navodi, ustašama rekao i da će ih osloboditi svih greha, te da je njihovo ubijanje „pokrštavanje otpadnika“. Nakon što se pročulo o njegovoj ulozi u masakru, petrićevački iguman mu je skinuo čin, a nemački vojni izaslanik, general Fon Horstenau, zahtevao je da bude krivično gonjen. Iako je bivši fratar osuđen na vojnom sudu i zatvoren, to nije dugo trajalo. U martu 1943. privukao je pažnju Vjekoslava „Maksa“ Luburića, ustaše zaduženog za hrvatske logore smrti. Luburić je bivšeg fratra nazvao „majstorom svog zanata“ – odnosno ubijanja Srba – nakon čega je Filipović uzeo i drugo prezime „Majstorović“.
Luburić je Filipovića-Majstorovića postavio za komandanta Stare Gradiške, jednog od logora u kompleksu Jasenovac, gde su srpski logoraši klani noževima, sekirama, čekićima i drugim tupim oruđem. Svojim žrtvama je postao poznat kao „Fratar Sotona“.
Uhvaćen od komunista posle rata, Filipović-Majstorović je osuđen za ratne zločine i obešen 1946. godine, obučen u franjevačku odoru. Katolička crkva ga nikada nije ekskomunicirala.
Greh ćutanja
Dok su neki od koljača Drakulića, Šargovca i Motika kažnjeni na kraju rata, mnogi drugi nisu. Otkrivanje punog obima zločina Hrvata nad Srbima onemogućilo bi ponovno uspostavljanje Jugoslavije nakon rata. Iako su komunisti prvobitno nameravali da je razbiju, (njihova zloglasna agenda iz 1928. godine zahtevala je njenu podelu po etničkim linijama kako bi uništila „velikosrpski buržoaski imperijalizam“), bili su manje skloni tome kada su bili na vlasti, i imali su podršku i jednih i drugih – Sovjetskog Saveza i zapadnih saveznika.
Dakle, dok je genocid NDH bio opštepoznat, proglašeno je da su pristalice srpskog kralja moralni ekvivalent ustaša, a da su komunistički partizani jedini pravi otpor okupaciji Osovine. Narodima Jugoslavije je rečeno da prihvate jednakost, u vidu „bratstva i jedinstva“, a ako je to značilo živeti pored svojih dželata, neka tako bude.
To je značilo da su preživeli morali da čekaju godinama da povrate samo imovinu koju su komšije opljačkale umešane u pokolj njihovih rođaka. Isti susedi našli su posao i vlast u novoj vlasti. Diskretni spomenik žrtvama Velikog pokolja podignut 1960-ih nije mogao da ih identifikuje kao Srbe, da ne bi povredio osećanja Hrvata.
Zbog toga braća Stijaković i ostali preživeli nisu mogli da objave svoja svedočenja sve do 2000-ih – dugo nakon što je propaganda 1990-ih ocrnila Srbe kao genocidne ratne zločince, a njihove dželate iz Drugog svetskog rata proglasila kao nevine žrtve, u novoj „istoriji“ koju su napisali pobednici iz Hladnog rata.
autor:Nebojša Malić (RT)
