„Trebalo bi se srpimo i da sačekamo bolje političke okolnosti. Zapad će u uskoro propasti. Evropska unija i NATO se već raspadaju. Jačaju druge sile u svetu, a one su budućnost…“
Varijacije na ove rečenice i savete o budućoj spoljnoj politici Srbije ste verovatno čuli više puta i to od najrazličitijih javnih ličnosti. Takođe, vrlo izvesno ste mogli da ih čujete i 1990-ih, kao i 2000-ih ili 2010-ih, ali i dan danas već u 2020-im. Iako sama po sebi upotreba ove iste pretpostavke kroz četiri različite dekade ukazuje da se zapravo malo šta manja u praksi, a vreme prolazi, ona često zanemaruje važan detalj, a bazirana je na jednom pogrešnom aksiomu koji proizilazi iz političke paranoje.
Aksiom na kom je ova spoljnopolitička strategija bazirana je da je zapadni interes po pravilu protiv interesa Srbije, te da jak Zapad (barem u našem regionu) podrazumeva teže artikulisanje srpskih interesa. Zbog disproporcije moći između Srbije i Zapada, srpska spoljna politika bi zato trebalo da se bazira na čekanju da takav Zapad implodira i zatim se otvore mogućnosti za srpske interese. Ukoliko se izuzme da je u osnovi u pitanju politička paranoja u odnosu na zapadne interese, a definisanje spoljne politike Srbije kroz manje više reformisanu Miloševićevu spoljnu politiku, ona ima jednu praktičnu fatalnu manjkavost. Ta fatalna manjkavost je podrazumevanje vremena kao nepresušnog resursa, naročito u državi sa veoma lošom demografskom slikom kao što je Srbija.
Čak i da se prethodno navedeno viđenje zapadnih i srpskih interesa uzme kao utemeljeno, demografija predstavlja najveću prepreku da ova strategija bude realistično rešenje problema. Uz negativne posledice po spoljnu politiku, ona može da ima i druge negativne efekte.
Demografski problem Srbije
Stope rađanja beleže pad u različitim važnim regionima sveta i to više nije vest koja bilo koga iznenađuje. Kina je od prošle godine zvanično zabeležila pad populacije, većina istočnoevropskih država i Italija su uveliko u zoni negativnog prirodnog priraštaja, kao i Rusija i Ukrajina kao dve trenutno zaraćene strane, dok je broj rođene dece po ženi rekordno nizak u Južnoj Koreji, Tajvanu ili Japanu. Usporavanje rađanja beleže i arapske zemlje, kao i imigrantske zajednice u zapadnim državama, ali i „najimigrantskija“ država od svih, Sjedinjene Američke Države.
Međutim, čak i u ovim globalno negativnim populacionim trendovima, Srbija se kotira kao jedna od starijih država sveta i u tom smislu manje perspektivnih. To nije problem novije prirode, ali je danas vidljiviji i ima velike posledice po društvo i ekonomiju. Naime, da bi određena zajednica samo zadržala trenutni broj stanovnika, potrebno je da stopa fertiliteta (broj rođene dece po ženi) bude 2,1. Danas mali broj koliko toliko ekonomski razvijenih država ima ovaj rezultat, te one svoje novije manjke stanovnika nadoknađuju stalnom imigracijom kao vidom mehaničkog priliva.
Srbija je stopu fertiliteta od 2,1 poslednji put imala davne 1960, od kada postepeno opada, sa naglim padom od 1991. do danas. Konstantno niske stope rađanja se početkom 1990-ih pretvaraju se u negativan prirodni priraštaj, koji kroz vreme prelazi u godišnji pad od nekoliko desetina hiljada stanovnika (od 30 000 do 40 000). Iz tog razloga, Srbija bez teritorije Kosova svoj najveći broj stanovnika zabeležila je 1990. sa 7,79 miliona žitelja, koji je 2010. već bio na 7,29 miliona, da bi po prošlogodišnjem popisu pao na 6,69 miliona ljudi, rezultatu najbližem populaciji Srbije iz 1967. Ono što je razlika u odnosu identične populacije Srbije iz 1967. i one iz 2022. je veličina ženske fertilne populacije (u dobu kada je rađanje moguće), koja je danas na samo 1,48 miliona, a 1967. je bila na čak 1,87 miliona
Društvo paradoksa – demografija Irana i procesi modernizacije
Ovakva demografska statistika budi generalni pesimizam, jer matematički gledano bez veće imigracije, Srbija može naići na velike probleme u osnovnom funkcionisanju. Višedecenijsko smanjenje broja stanovnika donosi velike manjke radne snage, kao i ogroman poreski pritisak na trenutno zaposlene stanovnike. Povećani udeo penzionera podrazumeva duži radni vek za trenutne radnike, kao i veće poreze usmerene za održavanje penzionog i zdravstvenog sistema, što je trend koji beleže i skoro sve evropske države. Starija društva su takođe manje sklona rizicima, reformama i modernizaciji, već više cene stabilnost, predvidivost i mir (što u slučaju našeg regiona i nije toliko negativno).
Ipak, osim svih navedenih problema, višedecenijska loša demografska slika ima fatalne posledice po racionalnu utemeljenost spoljnopolitičke strategije sa početka teksta.
Demografija i spoljna politika Srbije
Društvo koje je za tri decenije izgubilo nešto više od milion stanovnika, a od toga samo u prethodnih deset godina čak 50% od tog broja, nije društvo koje može da igra na adut vremena. Vreme radi u korist društava sa visokim stopama rađanja i bez tendencije emigriranja postojećih stanovnika, a u takva društva danas ne spada Srbija, ali više ni Albanija ili etnički korpus kosovskih Albanaca.
Društva koja imaju očekivanu tendenciju pada broja stanovnika, kao osnovni cilj bi trebalo da imaju podizanje produktivnosti rada i bogatstva po glavi stanovnika, što bi društva učinilo funkcionalnim i sa manjim brojem ljudi. Takva društva nemaju luksuz da troše vreme, čijom potrošnjom njihov broj stanovnika dalje pada, da bi se dočekala propast Zapada, koja se nije desila u prethodne 33 godine.
Pre 35 godina Srbija se graničila samo sa ostalim saveznim republikama SFRJ ili državama Varšavskog ugovora, a Moskva je imala svoje vojnike u Pragu i Istočnom Berlinu. Danas se Srbija sa svih strana graniči sa državama članicama EU i NATO-a, koji će širenjem na Finsku biti na stotinak kilometara od Sankt Peterburga. Uz sve to, sa tim istim blokom zapadnih država Srbija obavlja preko 2/3 svoje ekonomske aktivnosti, od koje direktno zavisi budući rast produktivnosti domaće radne snage, kao jedine nade da Srbija sa smanjenim brojem stanovnika ostane elementarno funkcionalna država.
Zbog navedenih trendova strategija Srbije ne može biti da troši dragoceno vreme koje nema da bi hipotetički dobila teritorije kojima ne može da upravlja. Centralni prioritet Srbije bi trebalo da bude da za što kraće vreme smanji relativnu ekonomsku zaostalost za Zapadom, koja je jedino moguća u saradnji sa Zapadom. Srbija bi morala i da kroz podsticaje rađanja koliko toliko ublaži demografski minus, kao i da kroz uspešni program imigracije i naturalizacije mehanički nadoknadi postojeći i budući manjak populacije.
U prevodu, sve suprotno od onoga što se dominantno može čuti u domaćem javnom mnjenju kao rešenje, a što preko 30 godina važi kao racionalna pozicija. Svet za prethodnih 35 godina jeste postao više multipolaran, ali je za Srbiju unipolarniji nego pre 35 godina. Sa trenutnim trendovima je veća šansa da Srbija doživi demografsku imploziju, nego Zapad političku, što prethodnih 35 godina pokazuju u praksi. Da se to ne bi i stvarno dogodilo, potrebno je da većina opštevažećih pretpostavki u domaćem javnom mnjenju budu češće preispitivane, a manje ponavljane kroz decenije, iako za 30ak godina nisu položile osnovni test vremena.
