Koliko iznose donacije u Srbiji?

Donacije su značajan način finansiranja društveno poželjnih ciljeva. Pre preuzimanja vlasti od strane komunista 1945. privatne fondacije bile su zapravo najvažniji način rešavanja društvenih problema – od pomoći siromašnima, lečenja bolesnih i izdržavanja u starosti. I danas kada se prošetate centrom Beograda naići ćete na natpise na starim zgradama na kojima velikim slovima piše “zadužbina’’.

Najčešće su u pitanju bile zgrade građene da bi se izdavale kao poslovni ili stambeni prostor od čijih prihoda je finansiran neki društveni cilj. Najpoznatije bile su zadužbine Luke Ćelovića, Sime Igumanova i Nikole Spasića, ali bilo ih je desetine drugih, uključujući i veliku zadužbinu Beogradskog univerziteta koja je čak posedovala i rudnik zlata u Istočnoj Srbiji.

Potonjom konfiskacijom i nacionalizacijom ovih zadužbina, one su uglavnom prestale sa radom, njihovu imovinu preuzela je država, kao i finansiranje putem socijalnog osiguranja i socijalne politike, najveći broj društvenih pitanja koje su ove privatne fondacije prethodno pokrivale.

Danas u potpuno drugačijem kontekstu, donacije i dalje ostaju važan način da se rešavaju brojni društveni problemi iako bi deklarativno trebalo da ih rešava država. Ali ona to ne radi dobro, imajući u vidu da se brojni društveni problemi poput stanja posebno ranjivih grupa zanemaruju, ili se za to ostavlja premalo sredstava, da ne pominjemo standardne boljke naše države vezane za korupciju i volšebni nestanak novca. A tu je i objektivni parametar vezan za nivo ekonomskog razvoja – jer Srbija i pored svih bajki o ekonomskom tigru jeste i dalje na dnu lestvice ekonomskog razvoja evropskih zemalja.

Donacije možemo da podelimo na domaće i inostrane, državne i privatne. Privatne fondacije su sredstva kompanija ili građana koje se namenjuju za finansiranje rešavanja određenog drutvenog problema.

Državne donacije su malo manje jasne jer je teško proceniti gde prestaje standardna državna socijalna politika, a gde počinje projektno finansiranje neke NVO koja se, na primer, bavi pomaganjem siromašnima. Inostrane državne donacije su naječšće ono što se naziva ’’razvojnom pomoći’’ i značajan deo toga sliva se u državni budžet, a tek deo sredstava dolazi do krajnih korisnika preko finansiranja NVO.

Kolike su donacije?

Ne postoji jedinstven zvaničan izvor donatorskog finansiranja u Srbiji. Stoga, najviše što možemo da uradimo je da prikupimo informacije iz nekoliko različitih izvora koji pokrivaju najznačajnije izvore donatora. Ovo su finansijski izveštaji Agencije za privredne registre (APR) koji obuhvataju finansijske podatke za nevladine organizacije aktivne u Srbiji, kao i privatne fondacije.

Drugi važan izvor je državni budžet koji pokriva državnu kasu, uključujući podršku nevladinim organizacijama i podršku samoj državi od strane međunarodnih (bilateralnih i multilateralnih) institucija i aktera.

Nažalost, postoje neke oblasti donatorske pomoći koje ova dva važna izvora ne obuhvataju. Prvi su bilateralni ili multilateralni donatori koji svoj rad sprovode direktno u regionu, bez posrednika u vidu državnih institucija ili NVO. Ukupan broj ovih donatora najverovatnije nije visok, jer je korišćenje posrednika (bilo državnog organa ili lokalne NVO) najrasprostranjeniji način pružanja donatorske pomoći. Međutim, ovakve organizacije ipak postoje i direktno finansiraju troškove projekata partnerskih organizacija ili sopstvenih projekata.

Ukoliko se koristi posrednik, ova sredstva će biti sadržana u državnom budžetu ili finansijskim izveštajima Agencije za privredne registre. Ovi resursi koji nisu obuhvaćeni u dva gore pomenuta izvora uglavnom bi bili bilateralna donatorska pomoć država (na primer, nemačka agencija za međunarodni razvoj GIZ ili njen američki kolega, USAID), ali čak i oni prolaze barem delimično kroz bilo koji od ovih kanala.

Drugi oblik donatorske pomoći koji nije ovim obuhvaćen jesu privatne korporativne donacije koje se realizuju direktno iz budžeta preduzeća, umesto preko filanstropskog entiteta. Velike korporacije koje se bave socijalno odgovrnim poslovanjem često imaju svoje privatne fondacije pa preko njih finansiraju svoje programe donacija. U tom slučaju ovi rashodi bili bi obuhvaćeni podacima APR jer oni pokrivaju i fondacije, ali bez registrovane fondacije ovi podaci nisu vidljivi.

Agencija za privredne registre daje agregirane podatke prikupljene iz finansijskih bilansa uspeha koje su svi privredni subjekti dužni da joj dostavljaju. Agencija u svojoj godišnjoj publikaciji bilansa uspeha objavljuje zbirne podatke o neprofitnim subjektima, ali imajući u vidu da to uključuje subjekte kao što su sportski klubovi i političke stranke (koje postojeća regulativa takođe opisuje kao neprofitne institucije), treba u obzir uzimati samo podatke koji se odnose na udruženja, zadužbine i fondacije, ustanove i druge oblike. Na ovaj način bismo dali pravu sliku o donatorskoj pomoći sektoru NVO u Srbiji. Ovaj korak ne treba da uključuje sve prihode koje beleži APR, već samo prihode od donacija.

 Tokom prethodnog perioda (2017-2022.) došlo je do značajnog porasta donacija koje su primile neprofitne institucije. Međutim, pokazalo se da su ovi izvori promenljivi, fluktuirajući iz godine u godinu – sa opadanjem ukupnog prihoda 2018, 2020. i 2021. Međutim, u 2022. ukupan prihod OCD bio je 71% veći nego u 2017. godini.

Državni budžet Republike Srbije koristi klasifikacioni okvir gde se donacije kao prihod budžeta razvrstavaju na podkategorije kao što su Dobrovoljni transferi fizičkih i pravnih lica (red 744 000), Donacije i pomoć međunarodnih organizacija (red 732 000) i Donacije iz inostranstva (red 731 000). Najveći deo ovih sredstava dolazi iz programa pretpristupne pomoći EU (IPA).

Tokom prethodnih godina (2017-2022) beleži se stalni porast primljenih donacija, sa jedinim izuzetkom tokom pandemije Covid19 2020. godine kada su ukupne donacije neznatno smanjene. Nominalno, prihodi od donacija za državni budžet Srbije veći su za 44% u 2022. u odnosu na 2017. godinu.

Državni budžet takođe ima donacije kao sredstvo rashoda. Međutim, pošto se ovi resursi isplaćuju NVO, njihovo uključivanje bi značilo dvostruko računovodstvo, pošto su ti resursi već uključeni u bilans uspeha NVO koje prikuplja i objavljuje APR.

Ovi prihodi budžeta od donacija u sebi ne uključuju posredne donacije – na primer, preferencijalno finansiranje različitih infrastrukturnih projekata od strane multilateralnih kreditora kao što su EBRD, EIB, Svetska banka ili nacionalne razvojne banke i agencije (na primer, nemačka KfW banka ili francuska agencija AFD). U ovim slučajevima konačna stopa koja se plaća na preuzete kredite niža je nego kod komercijalnih kredita, što jeste neka vrsta donacije.

Nemamo nikakve podatke o tome ko su glavni izvori donacija niti koje su njihove glavne namene da bi iz toga mogli da izvlačimo neke zaključke. Ali bismo mogli da kažemo da su NVO koje su javnosti poznate po bavljenju političkim temama verovatno samo zanemarljivi deo ukupnih donacija. To je zbog toga što se među NVO računaju i tradicionalne verske zajednice, koje su pojedinačno najveći dobitnici transfera iz državnog budžeta, i jer korporativni donatori beže od bilo kakvog pominjanja politike i finansiraju prvenstveno ranjive grupe pa ovakve ’’političke’’ NVO mogu da računaju uglavnom samo na nekoliko bilateralnih izvora fnansiranja kao što su državne agencije EU, SAD, Švedske i slično.

autor:Mihailo Gajić