Kada iz centra Valjeva krenete prema Leliću i planini Povlen, odmah nakon prelaska preko Kolubare, nedaleko od prostora na kom se nalazila kasarna 17. puka, započinje uspon na brdo zvano Vidrak.
Vidrak nas, očigledno, podseća na vidre koje su se, u međuvremenu, vratile u okolne valjevske reke.
Turci su ovo brdo nazvali Bair, pa je taj njihov naziv, koji doslovno znači breg ili brdo, danas fosilizovan u nazivu arhaičnog naselja niklog u podnožju samog brda.
“Kada Steva Filipović spusti ruke…”
Na vrhu Vidraka je najpoznatije obeležje Valjeva: spomenik Stevanu (Stjepanu) Filipoviću, lokalnom komunisti rođenom u Opuzenu, koga su Nemci obesili na valjevskoj pijaci 1942. godine.
Iako su u Valjevu ostala svedočenja da se komunisti nisu baš uvek ponašali u skladu sa kadrovima filmova koji su naknadno o njima snimani, spomenik heroja sa raširenim rukama ostao je najznačajniji valjevski “lendmarker”, a njegova slika kažu da je dospela i do Ujedinjenih nacija u Njujorku.
Slagali se sa komunističkom revolucijom i posledicama koje je izazvala ili ne, ostaje činjenica da svaku herojsku smrt od okupatorske ruke treba poštovati.
“Znaš li kada ćeš kući?”, pitao me je desetar na ulazu u valjevsku kasarnu, septembra 1994. godine.
“Kada Steva Filipović spusti ruke”, nije sačekao da išta kažem.
Oko limenog spomenika sa raširenim rukama, koji noću sablasno pucketa na letnjim vrućinama, nalazi se travnjak, a u širem okruženju spomenika, naročito na obroncima nagnutim ka Kolubari, nalazi se šuma četinara.
Taj zamalo romantični krajolik, međutim, krije mračnu tajnu ideološkog nasleđa onih koji su podigli limeni spomenik Stevanu Filipoviću, želeći da ovaj svojim rukama iznad Valjeva večno pridržava visoko uzdignutu revoluciju.
Spomenik na nekadašnjem groblju
Oko samog spomenika Stevanu Filipoviću nekada se nalazilo staro valjevsko varoško groblje, uklonjeno radnom akcijom neposredno nakon Drugog svetskog rata, kako bi se oslobodio prostor za budući komunistički memorijalni kompleks.
Porodicama čiji su članovi počivali na starom groblju dat je kratak rok da pokojnike izmeste. Nakon toga, komunisti su prionuli na posao uklanjanja groblja.
Put iz pravca Povlena koji se nekada račvao iznad starog groblja i danas se račva oko spomenika Stevanu Filipoviću čija je limena bista zauzela centralno mesto na nekadašnjem građanskom groblju Valjeva.
Ispod četinara, posađenih sa obe strane spomenika, uključujući deo ka Glavnom ratničkom groblju na brdu Popare, ostalo je da počiva petnaestak hiljada vojnika i izbeglica, pomrlih u Valjevu i okolini tokom epidemije tifusa 1915. godine.
Mauzolej pre spomenika
Valjevci više ne pamte da je Vidrakom nekada dominirao mauzolej porodice Glišić. Od nekadašnjeg građanskog i ratničkog groblja preostali su samo retki spomenici.
Ostali su uklonjeni.
Među njima je zapušteni i oboreni spomenik rezervnom podnaredniku Ivanu Radojičiću iz obližnjih Popara koji je ranjen tokom bitke na Kolubari i preminuo nedugo nakon te znamenite bitke, 1915. godine.
Zatim, lepo održavani spomenik Samjuelu Kuku, američkom lekaru koji je umro ne želevši da primi vakcinu protiv tifusa, kako bi dovoljno doza ostalo za srpske ratnike.
Nedaleko od Radojičićevog belega je spomenik Marka Krstovića iz Radanovaca, preminulog 1909, i spomenik devojčici Persidi Nestorović iz 19. stoleća, slučajno otkriven 2012. godine.
Istraživači valjevske prošlosti pretpostavljaju da je spomenik sa groba pomenute devojčice, zajedno sa ostalim spomenicima koji nisu bili blagovremeno uklonjeni sa varoškog groblja, bio upotrebljen za nasipanje i utvrđivanje obale Kolubare.
Uz ove spomenike, na staro varoško i ratničko groblje podsećaju nas danas jedva uočljive humke masovnih grobnica bez ikakvog obeležja, ostaci nekadašnje vojničke kosturnice čiji se temelji jedva naziru, krst dopremljen sa groblja u podnožje Vidraka i naknadno podignut modernistički spomenik familije Đorđević.
To je sve što je ostalo od nekadašnjeg građanskog i naknadno formiranog ratničkog groblja oko njega.
Između dva svetska rata
Valjevci su nameravali da nakon Prvog svetskog rata spomenicima u samom gradu podsete na znamenite ljude svog kraja i svoje heroje stradale za slobodu. Urbanistički planovi predviđali su formiranje novih gradskih trgova i postavljanje monumentalnih spomenika, od čega na kraju nije bilo ništa.
Zaista monumentalni spomenik znamenitim Valjevcima krajem tridesetih godina prošlog veka trebalo je da bude postavljen na trgu ispred današnjeg Doma kulture u tom gradu.
U isto vreme, nacistička Nemačka je nakon što je anektirala Austriju pokušala da privoli tadašnju Jugoslaviju da na Vidraku bude podignut zajednički mauzolej srpskih i austrougarskih vojnika.
Nemačka je tim povodom gradskim vlastima Valjeva bila dostavila dva nacrta, od kojih je grad trebalo da odabere jedan, ali je izbijanje Drugog svetskog rata 1939. godine osujetilo ovu nameru.
Borba protiv zaborava
Ratnički mauzolej na Vidraku nikada nije podignut, a kao što je ovde pomenuto, od nekadašnje vojničke kosturnice danas se naziru samo temelji.
Grupa naučnih radnika, predvođena Vladimirom Krivošejevim iz Valjeva (Dejena Pantelić, Dejan Beljić, Kosana Vićentijević i Ivana Marković), ovih dana načinila je, uz podršku Vlade Srbije, važan korak ka obnovi sećanja na Valjevo koje je, celo, tokom 1915. godine bilo bolnica.
O valjevskoj bolnici se od devedesetih godina do danas govorilo dosta, isticano je da je život, pomažući ratnicima u tom gradu, položila i slikarka Nadežda Petrović, ali se ispostavilo da je u samom Valjevu, u ambijentalnom smislu, malo ili nimalo urađeno na obnovi sećanja na taj zaista herojski period naše istorije.
Nove generacije kao da je trebalo da zaborave da na valjevskom brdu počivaju hiljade srpskih, ali i austrougarskih ratnika.
Od 132 lekara koji su u Srbiji umrli 1915. godine, lečeći ratnike i stanovništvo od tifusa, 32 su umrla u Valjevu, podsećaju nas Krivošejev i njegovi saradnici.
Četvrtina od tog broja bili su zarobljeni austrougarski lekari.
Krivošejev i njegovi saradnici ovih dana su završili sajber muzej posvećen uspomeni na valjevsko ratničko i varoško groblje na Vidraku. To je mali korak na internetu, ali veliki za srpsku kulturu sećanja.
Proteklog vikenda bili smo svedoci najnovijih parlamentarnih izbora. Politički izbori bez nacionalnog konsenzusa o najvažnijim pitanjima društva uvek će imati više prizvuk svađe, nego rešavanja važnih pitanja.
Obnova uspomene na valjevsko groblje i heroje koji nemo, da su živi verovatno bi bili zaprepašćeni, počivaju ispod četinara na Vidraku jedan je od nedostajućih delova tog konsenzusa koji, bez uklanjanja postojećih spomenika, treba da na estetski prihvatljiv i smislen način obnovi sećanje na zaista herojska vremena koja je trebalo da budu zaboravljena.
Možda potragu za (spasonosnim) konsenzusom srpskog društva treba potražiti upravo u Valjevu.
autor:Branko Žujović
