PRVI SRPSKI USTAV NAPISAO JE SVETI SAVA I OZVANIČEN JE 1219. U NIKEJI: Uz samostalnu crkvu rodila se i pravna država

Zakonopravilo je delimično bila zbirka crkvenih propisa kakvi su romejskom carstvu nazivani Nomokanon, a razlikovalo po tome što je Sava svojim zakonikom obuhvatio i norme građanskog prava.

Pre ravno 804 godine, septembra 1219, Sveti Sava je u Nikeji rukopoložen za prvog arhiepiskopa srpskog. To je opšte poznato, ali naša javnost ni danas nije svesna da je tim činom ozvaničen prvi srpski ustav – Zakonopravilo. Ono je delimično bila zbirka crkvenih propisa kakvi su u Romejskom carstvu nazivani Nomokanon, a razlikovala se jer je Sava svojim zakonikom obuhvatio i norme građanskog prava.

– Sava Nemanjić je godinama sakupljao i prevodio grčke zakone da bi sačinio ovaj zbornik, bez koga se jednostavno nije moglo zamisliti buduće upravljanje Srpskom crkvom, čije je osamostaljivanje Sava strpljivo planirao i očekivao. Nomokanon je nastao kao preteča i simbol autokefalnosti, ali istovremeno, i njen čuvar i pravni utemeljitelj. Imati autokefalnost crkve bez nomokanona, u današnje vreme izgledalo bi kao imati državu bez ustava. Poseban značaj ovog zbornika je u tome što je on sadržao i mnogobrojne građansko-pravne norme kojima su se uređivali i odnosi u državi. Pretpostavlja se da je Sava u Nikeju 1219. godine doneo skoro gotov tekst, koji mu je poslužio kao jedan od aduta za sticanje autokefalnosti – naglasio je pravnik Petar Zorić u izuzetnom istraživanju „Zakonopravilo Svetoga Save i pravni transplanti„.

On je utvrdio da je Sava prateći Nemanjinu ideju stvaranja samostalne države i crkve, već u tipicima nezavisnih srpskih „carskih manastira“ Hilandara i Studenice pravio temelje Zakonopravila na osnovu koga je u Nikeji dobijena autokefalnost i koje je postalo uzor slovenskim pravoslavnim narodima.

– Zakonopravilo Svetog Save tokom 13. stoleća sve slovenske pravoslavne crkve postavile su u temelje svog društvenog ustrojstva, života i delatnosti, najpre Bugarska crkva 1262, a potom je preko Bugarske svetosavski nomokanon dospeo u Rusiju gde je na Vladimirskom saboru 1274. godine bio usvojen kao zvanični kanonski zbornik Ruske Crkve. U Rusiji je Nomokanon dobio naziv Kormčaja knjiga jer je od početaka hrišćanstva Crkva izjednačavana sa brodom (rus. = korablj) kojim se upravlja kormilom, odnosno kojim upravlja krmar i koji plovi ka spasenju – navodi se u predgovoru prvog kompletnog prevoda Zakonopravila koji je objavila Mitropolija dabrobosanska i manastir Dobrunska rijeka.

Odbor za prevod Zakonopravila napravila je i SANU još 1951. zatim je taj posao prosleđen Istorijskom institutu, koji je osamdesetih objavio prvu polovinu knjige, a druga zbog dugog parničenja još nije odštampana. To ilustruje odnos prema prvom srpskom ustavu, kojim je Sava u srednjem veku stvorio efikasnu pravnu državu sa prosvetnim sistemom!

– Dogodilo se da je Savino najveće delo ostalo gotovo zaboravljeno, sem, u retkim krugovima naučnih poslenika koji su se predano i istrajno bavili njegovom zakonodavnom delatnošću – naglasio je Zorić.

On smatra da je Sava započeo prevođenje romejskih propisa i pisanje srpskog Zakonopravila bar 15 godina pre nego što je Srpska crkva dobila autokefalnost, čekajući pravi trenutak za njeno ostvarenje, jer u srednjem veku to nije bio samo verski čin, nego vrhunski politički događaj. U vreme „simfonije države i crkve“ proglašenje samostalnosti srpske arhiepiskopije sa sedištem u Žiči značilo je i formalno priznanje srpske države, naroda i jezika u „pravoslavnoj vaseljeni“.

Prepisi

Savin protograf „arhiepiskopskih knjiga“ čuvao se u Žiči verovatno do 1253. kada su Bugari sa Kumanima poharali tadašnji centar naše duhovnosti i državnosti, kaže Petar Zorić:

– Kako nijedan od ovih rukopisa nije sačuvan, o Savinom delu saznajemo iz kasnije nastalih prepisa koji svojim sadržajem ukazuju da imaju zajedničko poreklo sa osnovnim tekstom Savinog Zakonopravila.

Svakoj episkopiji po primerak

Po mišljenju pravnika, Sava je u manastirskim skriptorijumima i pre proglašnja u Nikeji naručio prepise Zakonopravila za svaku od novih srpskih episkopija da bi one odmah mogle da obavljaju svoju duhovnu delatnost.

– Imenujući episkope, Sava je među svojim učenicima birao samo „časne muževe koji mogu upravljati ljude po božastvenom zakonu i po predanju svetih apostola“, a onda im predavao zakonske knjige, među kojima na prvom mestu, Nomokanon – ukazuje Zorić.

Boris Subašić