SRBI JOŠ UVIJEK UČE IZ KOMUNISTIČKIH UDžBENIKA: Zapostavljena ili izbrisana slavenosrbska tradicionalna književnost!

Izostavljanjem slavenosrbskih pisaca iz književnosti osiromašena je književna tradicija na koju se oslanja svaki književni jezik.

Na primer dubrovačka književnost nije bila normirana, ali je imala tradiciju niza pisaca koji su u kontinuitetu pisali i kod kojih su se mlađi pisci oslanjali u svom radu na starije.

U udžbeniku uporedo postoje ideološki stavovi i istinska književna kritika van ideoloških stavova.

Ipak preovlađuju ideološki stavovi. Oni su bili 45 godina nametani đacima.

AUTOR: Saša Nedeljković, član Naučnog društva za istoriju zdravstvene kulture Srbije

Prosvetni savet Socijalističke Republike Srbije odobrio je udžbenik „Osnovi istorije književnosti jugoslovenskih naroda i narodnosti i svetske književnosti” za upotrebu u I razred srednjeg usmerenog obrazovanja svojim rešenjem od 22 septembra 1977. Pisci udžbenika bili su Dragutin Stefanović i Vukašin Stanislavljević. Razmotriću stavove u tom udžbeniku. Posle opštih odrednica o umetnosti pisano je opširno o narodnoj književnosti (str. 16). Posle narodnih pesama iz ranijih razdoblja dat je tekst „Narodne pesme iz Narodnooslobodilačke borbe” (str. 55) Ističe se da je Tito opevan kao simbol oslobodilačke borbe. Sem Tita još se pevalo i o Savi Kovačeviću. Za pisce te pesme su činile posebnu grupu narodne lirske poezije. Posebno poglavlje udžbenika bilo je Makedonska, Slovenačka narodna književnost i usmena književnost kosovskih Albanaca (str. 63, 66, 69, 70) U poglavlju „Uticaj narodne na umetničku književnost” isticalo se da se u delima trubadurskog pesnika Džore Držića opažaju vidni elementi narodne lirske pesme (str. 71). Tvrdilo se da je poezija Branka Radičevića dobrim delom zasnovana na elementima lirskih i epskih pesama našeg naroda. Nisu samo rekli kog naroda. U Kraljevini Jugoslaviji bio je izraz naš narod, a ovde je upotrebljen izraz naših naroda. Pisci udžbenika su čak smatrali da od Branka počinje srpska umetnička lirika. Stanko Vraz ukazivao je tadašnjim mladim hrvatskim piscima potrebu izučavanja narodne pesme. To je prihvatio Ivan Mažuranić. Mnogi naši pisci oplemenjivali su svoj umetnički izraz na izvorima narodne umetnosti (str. 72) Na jednoj strani dati su hronološki podaci o Narodnoj (usmenoj ) književnosti.

Od 77 strane počinje u udžbeniku deo o pismenosti i kulturi. Prvo je dat Počeci slovenske pismenosti i kulture sa Ćirilom i Metodijem. Po autorima postojala je srpskohrvatska recenzija staroslovenskog jezika. Vuk Karadžić je posle dugih borbi uspeo da okamenjeni jezik srpskohrvatske recenzije, dopunjenog ruskim crkvenim jezikom zameni živim govorom narodnih masa. (str. 80) U poglavlju o Srednjovekovnim književnim oblicima i vrstama dat je poseban deo pod nazivom „Književni rad kod Makedonaca”. Pošto je prvi književni jezik kod Slovena bio slovenski jezik iz okoline Soluna po piscima stvorena je osnova za razvoj kulture, ali pošto makedonski narod nije imao trajnu nacionalnu državu. Ipak po piscima udžbenika „Makedonski Sloveni imali su u srednjem veku svoju nacionalnu književnost i svoju sopstvenu umetnost, čiji su se spomenici očuvali i do naših dana”. Od uspostavljanja srpske feudalne vlasti „u ovim krajevima” od kraja XIII veka počela se upotrebljavati srpska recenzija. (str. 88) Posebna poglavlja su Slovenačka književnost u srednjem veku, književni rad kod Hrvata i Srpska srednjovekovna književnost. Pisci ističu u poglavlju o Srpskoj književnosti da su biografije prva originalna dela u oblasti „naše” književne reči. (str. 101)

Posebno poglavlje je „Humanizam i renesansa u Hrvatskoj književnosti” gde je uz Dalmaciju ubrojan i Dubrovnik. U udžbeniku je najopširnije opisana dubrovačka književnost. (str. 113) Uz najbolje pisce Držića i Gundulića dati su i manje značajni pisci. Kod dubrovačkog pesnika Džore Držića po piscima vidi se jak uticaj narodne ljubavne pesme, i da je on u nizu pesama uspešno podražava. (str. 119)

Poglavlje „Naši narodi u XVIII veku” počinje sa društveno-kulturnim prilikama i sudbinom naših naroda. U poglavlju „Srbi u južnoj Ugarskoj” pisci ističu da su se Srbi koji su se povukli sa austrijskom vojskom i naselili preko Save i Dunava, bili nacionalno vitalni. Stara srednjovekovna srpska književnost nije se ugasila u XVIII veku. Kaluđeri su nastavili svoj rad. Poznati su Račani. Gavrilo Stefanović Venclović se odlikuje lepim i čistim narodnim jezikom. Zaharije Stefanović Orfelin je nagovestio novi duh u književnosti i narodnom životu. Isticao nužnost pisanja na na narodnom jeziku. Uprkos pritiscima Srbi su kroz stogodišnju borbu očuvali svoju svest i nacionalno i ekonomski ojačali. Priznaju da je u toj borbi protiv tuđinskih uticaja sveštenstvo odigralo pozitivnu ulogu. Ali sve više će jačati građanska klasa koja se borila za „novu kulturu, koja bi bila oslobođena tradicionalnog i konzervativnog uticaja crkve” Karlovci su postali kulturno i versko središte. U Karlovcima je radila prva srpska gimnazija (1791) i bogoslovija (1794) (str. 152) Posebno poglavlje posvećeno je Dositeju Obradoviću. Po piscima udžbenika sa Dositejem i njegovim prosvetiteljskim radom počinje „novo razdoblje u kulturnoj istoriji naših naroda.” (str. 153) Sa njegovim delom „Život i priključenija” počinje svetovna, moderna srpska književnost. (str. 154) U „Pismu Haralampiju” suprostavlja živi narodni govor starom crkvenom jeziku. Njegova knjiga bila je napisana čisto srpski, „da je mogu razumeti svi srpski sinovi i kćeri, od Crne Gore do Smedereva i Banata.” Na putovanjima upoznao je govor naroda i konstatovao da „jednim istim jezikom govore”. Po piscima udžbenika zalagao se za jedinstvo svih naših naroda. (155) Ali njegov jezik po piscima udžbenika nije bio potpuno čist i oslobođen izraza starog crkvenog jezika. Njegove ideje o uvođenju jezika naroda u književnost trebao je da ostvari Vuk Karadžić. (str. 159) U poglavlju Od prosvetiteljstva ka romantizmu pisci udžbenika ističu pojavu kako nazivaju pseudoklasicizma u Francuskoj i njegov uticaj na književnost Srba u Ugarskoj. Sa jedne strane uticaj dolazi preko Rusije a sa druge iz škola u Ugarskoj. (str. 167) Bilo je moderno naglašavati rodoljubivu misao.Ta moda nije mogla da se veže za narodni život. Od pisaca spominju se u udžbeniku Lukijan Mušicki, Milovan Vidaković, Joakim Vujić i Sima Milutinović Sarajlija. Lukijan Mušicki je bio učeni kaluđer i nacionalni radnik. U srpsku književnost uveo je pseudoklasičarski način pevanja i pisao oratorske ode. Sa jedne strane pomagao je Vuku a sa druge smatrao da uz narodni jezik treba da ostane u književnosti uporedo crkveni jezik. (str. 168) Vidaković je uspeo da zainteresuje tadašnje čitaoce za svoje romane. Njegovo delo uticalo je na razvoj mnogih književnika. (str. 169) Posebno poglavlje bilo je o Jovanu Steriji Popoviću. Pisci udžbenika ističu njegove zasluge za kulturno uzdizanju Srbije. Ne saglašava se sa politikom vodećih crkvenih ljudi koji su srpski narod 1848. poveli protiv „opravdanih težnji mađarskih revolucionara.” (str. 171) Još jasnije : „Godina 1848, u kojoj se sav srpski narod, predvođen najvišom crkvenom hijerarhijom, stavio u službu reakcionarnih interesa bečkog apsolutizma, … “ o tome je Sterija pisao u satiri Rodoljubci. (str. 175). Ipak Sterija je u komediji Laža i paralaža ismejao slavenoserbski jezik a u Pokondirenoj tikvi slavenoserbski jezik i književnost. (str. 174) Ocenili su da je u pitanju jezika i pravopisa bio pasivan i konzervativan. Ali je istinu uvek hrabro i otvoreno branio. (str. 176) Poglavlj Romantizam počinje sa Vukom Karadžićem i njegovom borbom za uvođenje narodnog jezika u književnosti. Na Kopitarev savet Vuk je prihvatio da napiše gramatiku narodnog jezika, „za koji inače nije imao dovoljno stručne spreme.” Ugledao se na gramatiku „takozvanog” slavenoserbskog jezika, koju je napisao Avram Mrazović. (str. 200) Najviše je među piscima bilo onih koji su težili nekoj sredini. Po piscima udžbenika „Najbesmislenije je bilo pisanje onih koji su težili nekoj sredini, stvorivši takozvani slavenoserbski jezik.” (str. 201) Vuk je tvrdio da slavenosrpski pisci nisu znali narodni jezik. Pisci udžbenika istakli su : „Ali Vukovo tvrđenje da oni ne znaju narodni jezik bilo je sasvim tačno.” (str. 202) Vuk je preveo Novi zavjet i objavio 1847. Po piscima udžbenika ipak bilo je tu reči koje Vuk morao da posrbljuje iz starog jezika ili da stvara nove reči. Nastavljaju : „A to je bilo sasvim razumljivo kada se uzme u obzir da narodni jezik nije mogao imati izraze za raznovrsne pojmove i reči kojima je Biblija inače obilovala. Ali Vuk je to činio samo u krajnjoj nuždi,” (str. 203) Kao komentar vukove borbe pisci su istakli da je vukovo delo bilo ideološki vid klasne borbe srpske buržoazije za prevlast i progres a protiv crkveno-feudalne kulture. Za njih shvatanja crkve bila su nesavremena i konzervativna, i kao takva prepreka težnjama buržoazije. Uvođenje narodnog jezika u književnost za njih je značilo gašenje uticaja crkve na duhovni život naroda i „stvaranje kulture kojoj narod postaje i tvorac i predvodnik.” (str. 204) Vukovim imenom je „obeležen najsvetliji trenutak u kulturnoj istoriji našeg naroda, trenutak kome nema ravna još od vremena primanja pismenosti i rada solunske braće. Najviše umne i moralne sposobnosti sjedinile su se u toj gorostasnoj ličnosti, koje su narodne mase odgajile i kroz nju dalekosežno nagovestile puteve svog razvitka.” (str. 205) Svoja shvatanja u tekstu pretvaraju u kult ličnosti Vuka.

Posle Vuka posebno poglavlje u udžbeniku bilo je posvećeno Njegošu. Na početku poglavlja pisci udžbenika su istakli : „Književno delo Pera Petrovića Njegoša predstavlja jednu od najvećih vrednosti celokupne jugoslovenske literature.” (str. 207) Za pisce zbirka „Pustinjak cetinjski” (1834) sadrži mahom ode pevane u duhu pseudoklasičarske literature, ali bilo je i nadahnutih misaonih pesama. (str. 209) Gorski vijenac je bila himna „revolucionarnoj borbi za uništenje nepravednih društvenih odnosa.” (str. 219) Pisci su smatrali da kada je Njegoš stvarao nije bilo književnog jezika i izgrađenog pesničkog izraza, iako je u to vreme Vuk vodio borbu za književni jezik. Zato je Njegoš sam morao da stvara svoj pesnički jezik i stil. (str.220) Njegoševa zasluga bila je uzdizanje narodnog stiha i izraza u viši umetnički oblik. (str. 221) Posebno poglavlje bilo je posvećeno Branku Radičeviću. Zbirka Pesama 1847. izazvala uzbunu u redovima starih pisaca. Njegova pesma Put bila je ruganje staroj književnosti, njenom jeziku i piscima okupljenim oko Matice srpske. (str. 228) Ipak po piscima udžbenika „Njen jezik, neobogaćen pesničkom tradicijom, bio je uzak i nerazvijen.” (str. 229) Od književnika u doba romantizma navedeni su Vuk, Branko, Zmaj, Đura Jakšić, Laza Kostić i Stefan Mitrov Ljubiša. U udžbeniku nisu ni pomenuti pisci stare književnosti Hadžić, pesnik Jovan Pačić, … . Nije spomenut ni Jakov Ignjatović. Krajiški oficiri Reljković i Petar Preradović po piscima bili su Hrvati. Po oceni pisaca udžbenika „Osnova Mažuranićevog pesničkog jezika je štokavska, sa nekim čakavskim osobinama u oblicima i sintaksi, kao i sa primetnim karakteristikama poezije dubrovačkih pesnika.” (str. 267) Posebno poglavlje je Makedonska književnost u XIX veku. Istaknuto je da je poletni književno-kulturni rad, nastao u eposi Klimenta i Nauma, a razvijan na klasnoj podlozi domaćeg feudalizma, bio prekinut za nekoliko vekova. Postojalo je samo usmeno književno stvaralaštvo. To je bio temelj na kome će se kasnije izgraditi nova makedonska kultura. (str. 284) Pomenuti su književnici Dmitar i Konstantin Miladinov, Jordan Džiniot, Gligor Prličev i Rajko Žinzifov. (str. 284) Srpski pisci iz Stare Srbije se ne spominju. Od njih je bio najvažniji Anđelko Krstić.

U udžbeniku se ističe Dositej Obradović a ne pominju se Jovan Rajić, Simeon Piščević i dr. Uz opširno poglavlje o narodnim pesmama dodato je poglavlje „Narodne pesme iz Narodnooslobodilačke borbe”. Udžbenik stiže samo do Romantizma i ne ide dalje. Samo iz ideoloških razloga dato je veličanje Tita i Save Kovačevića. U Kraljevini Jugoslaviji bio je izraz naš narod, a ovde je upotrebljen izraz naših naroda. Pošto se izdvaja slovenačka, makedonska i albanska narodna književnost ispada da su naši narodi koji se spominju Srbi, Hrvati, Crnogorci i Muslimani. Posebno poglavlje posvećeno je uticaju usmene narodne pesme na pisanu književnost. Tu se preteruje. Pisci kao Sterija nisu se ugledali na narodnu poeziju. Postojala je srpska i hrvatska redakcija crkvenoslovenskog jezika. Ipak priznaje se da u srednjem veku jedino u srpskoj redakciji crkvenoslovenskog javljaju prva originalna dela kako kažu kod naših naroda. Kad se govori o renesansnoj književnosti mora se reči da je dalmatinska književnost bila na čakavskom, a dubrovačka je bila štokavska.

U poglavlju o Srbima u Ugarskoj u XVIII veku priznaje se da se stara srednjovekovna srpska književnost nije ugasila u XVIII veku. Kaluđeri su nastavili prepisivanje. Kad se spominje Venclović mora se reči da je nastavio tradiciju istovremenog postojanja pisanja u srpskoj redakciji staroslovenskog jezika i srpskog jezika. Na srpskoj redakciji se pisalo kad se obraćalo bogu, a na srpskom jeziku su pisane povelje, prepiska, … . On je pisao književno na srpskoj redakciji staroslovenskog jezika a kad se obraćao publici onda na srpskom. U udžbeniku se priznaje da je u borbi protiv tuđinskih uticaja crkva bila ta koja je podsticala srpski narod na otpor. Po piscima jačalo je građanstvo i ono je vodilo borbu protiv crkvenog uticaja za svoju kulturu. U stvarnosti crkvene starešine i građani su sarađivali na podizanju kulture. U Karlovcima je otvorena prva srpska gimnazija (1791) i bogoslovija (1794). Gimnazija je otvorena i u Novom Sadu. Zaharije Stefanović Orfelin je prvi isticao nužnost pisanja na narodnom jeziku. Najznačajniji pisac prosvetiteljstva bio je Dositej. On je prekinuo tradiciju i pisao samo na srpskom. Dositej se zalagao za jedinstvo srpskog naroda a ne kako je napisano svih naših naroda. Pošto se u poglavlju govori o prosvetiteljstvu ne spominju se ostali pisci koji su delovali u tom razdoblju, kao Rajić i Piščević. Od slavenosrpskih pisaca pominju se u udžbeniku Lukijan Mušicki, Milovan Vidaković, Joakim Vujić i Sima Milutinović Sarajlija. Književnici kao Jovan Pačić, Jakov Ignjatović i drugi se uopšte ne spominju. Ako se priznaje da jezik Branka Radičevića, neobogaćen pesničkom tradicijom, nerazvijen, kako onda Njegoš i Sterija, koji deluju u istom vremenskom razdoblju, daju vrhunska dela sa tom istom tradicijom. Oni nisu odbacili književnu tradiciju a Branko Radičević jeste i još je ismejao starije pisce. Vuk je teoretski tražio čist narodni govor sa sela a kad je trebalo da prevede Novi zavjet onda je posrbio slovenske reči ili je stvarao nove. Ono što je odbavao u teoriji sam je radio. I još je tvrdio da srpski pisci koji su protiv njega ne znaju srpski jezik. Što autori udžbenika papagajski ponavljaju. Stavovi navedeni u udžbeniku su 45 godina tokom titove vlasti ponavljani.

Izostavljanjem slavenosrbskih pisaca iz književnosti osiromašena je književna tradicija na koju se oslanja svaki književni jezik. Na primer dubrovačka književnost nije bila normirana, ali je imala tradiciju niza pisaca koji su u kontinuitetu pisali i kod kojih su se mlađi pisci oslanjali u svom radu na starije. U udžbeniku uporedo postoje ideološki stavovi i istinska književna kritika van ideoloških stavova. Ipak preovlađuju ideološki stavovi. Oni su bili 45 godina nametani đacima.

IZVOR: https://srpska24.me/srbi-jos-uvijek-uce-iz-komunistickih-udzbenika-zapostavljena-ili-izbrisana-slavenosrbska-tradicionalna-knjizevnost/