Za razliku od najbližih članova porodice iz drugih republika koji su udruženo krojili političku i društvenu sudbinu nekadašnje Jugoslavije, braća iz Crne Gore i Srbije često su se nalazila na različitim stranama
Fenomen aktivnog učešća rođene braće u oblasti društvenog života i, kako se to zvalo, „nadogradnje“ u nekadašnjoj Socijalističkoj Federativnoj Republici Jugoslaviji, bilo je veoma interesantan. Posebno u političkom i javnom životu zemlje. U naučnim oblastima takvi primeri ili nisu upamćeni, ili ih nije bilo u meri i važnosti po kojima bi ostali upamćeni i zabeleženi.
Pojedini istoričari tvrde da su posle Drugog zasedanja AVNOJ-a održanog 29. novembra 1943. godine u Jajcu, na dan koji se potom obeležavao kao najveći praznik buduće države, pojedina braća koja su bila bliski saradnici Josipa Broza Tita zauzela ključna mesta u rukovođenju države u nastajanju, a potom svojim delovanjem obeležila politički, ekonomski i društveni život posleratne Jugoslavije.
Posebnu aktivnost na saveznom i lokalnom nivou pokazala su braća Pozderac i Dizdarević u Bosni i Hercegovini, braća Krajger u Sloveniji, braća Dapčević i Mićunović u Crnoj Gori, braća Marković u Srbiji, kasnije braća Vrhovec, Ivo i Josip iz Hrvatske, „ozbiljne glavonje ’70-ih godina prošlog veka“, kako su ih opisivali. Uz dodatak jednog komentatora dešavanja koja su kulminirala raspadom Jugoslavije ’90-ih godina: „Kladim se da penzionisani oficiri JNA i danas misle da su njih dvojica krivi za sve.“
Revolucionari i stradalnici
Nakon raspada SFRJ braća su, što svojevoljno, što iz nužde i činjenice da su njihove biografije i „zastareli pogledi“ nepotrebni u izgradnji novih država, uglavnom prestala sa svojim javnim angažmanom. Izuzetak u tome su predstavljala braća Milošević, Slobodan i Borislav, koji su, u određenoj meri specifično, zapravo predstavljali dve države – Srbiju i Crnu Goru, te nastavili svoj politički angažman u novostvorenim zemljama. Period rastakanja jedne i nastanka druge države, sa svim blagodetima koja su izdašno iskoristila u svom razvoju i uzletu u smislu novca i moći, u Srbiji su obeležila i nešto brojnija braća Karić. U početku su se bavili muzičkim izletima, potom malom privredom i komercijalnim delatnostima, da bi relativno veoma brzo svoje delatnosti proširili na politički, informativni i obrazovni rad.
U kulturološkom smislu na generacije koje su rasle ’60-ih godina izvestan utisak ostavila su braća Dalton, karikaturni likovi iz godinama veoma popularnog stripa o Taličnom Tomu. U tom vremenu uvredu je predstavljalo poređenje bilo koje braće sa nesrećnim Daltonima, od fizičkog izgleda do nesposobnosti da učine bilo koje delo a da ne ispadnu šeprtlje i neznalice.
U istorijskim spisima prva braća koja se pominju kao borci protiv okupatora u vreme Drugog svetskog rata jesu Žikica i manje znani Dragoljub Jovanović. O Žikici Jovanovići Špancu nisu ispredane legende. Bio je učesnik Španskog građanskog rata i kao antifašista javno iskazivao svoje revolucionarne ideje. Njegovo ime ubeleženo je u istoriju kada je 7. jula 1941. godine u Beloj Crkvi ubio dvojicu žandarma, što je obeleženo kao dan ustanka protiv nemačke okupacije zemlje.
„U Beloj Crkvi tada su se sukobile dve naoružane formacije. Jedna, koja se digla na ustanak, i druga koja je, to se mora reći, bila u službi tadašnje okupacione vlasti“, svedočio je Zdravko Ranković, valjevski novinar. „Žikica je bio iz veoma bogate porodice, doseljene u Valjevo polovinom 19. veka. Po jednoj liniji poreklom je poljski Jevrejin. Studirao je književnost, jedno vreme bio je novinar u ’Politici’, pisao pesme, priče, bavio se fotografijom, crtao karikature… Bio je romantične prirode. Otišao je u Španski građanski rat, potom godinu dana proveo u zatvorima u Francuskoj. Nekoliko puta bio je isključivan iz Komunističke partije u kojoj nije bio naročito disciplinovan… Može se o Žikici suditi i ovako i onako, ali najbolje svakako sa naučnog stanovišta, a ne ideološki i politički.“
Poginuo je u borbama 12. marta 1942. godine u 27. godini života. Po oslobođenju je posthumno proglašen narodnim herojem.
Njegov brat Dragoljub imao je takođe tragičnu sudbinu. Kao oficir proveo je Drugi svetski rat u zarobljeništvu. Po povratku u komunističku Jugoslaviju, kao potpukovnik, bio je nastavnik Vojne akademije. U sukobu Jugoslavije i SSSR-a stao je na sovjetsku stranu i oficirsku karijeru završio na Golom otoku, u najtežim mukama, u takozvanoj Petrovoj rupi.
Hamdija Pozderac bio je centralna politička ličnost Bosne i Hercegovine u poslednjih 30 godina komunističke vlasti u SFRJ. Bio je član Predsedništva SFRJ i predsednik Ustavne komisije. Kasnije su pojedini tumači događaja iz BiH tvrdili da se žestoko suprotstavljao „velikosrpskoj ideologiji“. Ujedno je bio veliki borac za nacionalni identitet i afirmaciju Bošnjaka kao nacije.
„Sedamdesetih godina prošlog veka unutar BiH je pokrenuta snažna politička i intelektualna matica za povratak narodnosnog položaja ondašnjih Muslimana u BiH i Jugoslaviji i jačanje pozicije Republike BiH unutar SFRJ. Na čelu političkog pokreta je van sumnje bio Hamdija Pozderac, tada istaknuti rukovodilac i profesor na sarajevskom Univerzitetu… Ovaj politički trend je snažno podržala inteligencija… Sve je to rezultiralo ustavnim promenama 1974. kada su Muslimani, danas Bošnjaci, definitivno postali ustavna kategorija u nacionalnom smislu, a grb SFRJ dobio i šestu buktinju koja je predstavljala i potvrđivala tu promenu“, navodi Halid Dedić.
„Kada govorimo o Hamdiji, bilo bi nepravedno ne spomenuti i Hakiju Pozderca. Geodeta, javni tužilac posle 1945, guverner Narodne banke BiH, savezni ministar, član Saveta Federacije, predsednik Saveza organizacija za fizičku kulturu Jugoslavije. On je najzaslužniji za pokretanje projekta ’Agrokomerc’. Kao stariji brat imao je veliki uticaj na Hamdiju“, kaže Hamdija Lipovača. „Kasnije, kao potpredsednik SFRJ i predsednik Komisije za ustavne promjene SFRJ, stao je u odbranu pokušaja da se ukinu autonomije Kosova i Vojvodine. Tada je montirana afera ’Agrokomerc’, Hamdija je bio prisiljen da podnese ostavku, izdan od drugova iz Partije, prvenstveno Muslimana.“
Najpoznatiji od braće Dizdarević je Raif, jugoslovenski i BH političar, nekadašnji predsednik Predsedništva BiH i predsednik Predsedništva SFRJ. Sa samo 16 godina pridružio se partizanima i dobio brojna priznanja. Od 1945. do 1951. godine radio je u Službi državne bezbednosti, a potom gotovo 20 godina bio ambasador Jugoslavije u Bugarskoj, Češkoj i SSSR-u.
Njegov najstariji brat Zijo bio je poznati učesnik NOB-a koji je ubijen u ustaškom logoru Jasenovac 1942. godine. Četvorica najstarije braće Dizdarević hapšena su uoči Drugog svetskog rata kao komunisti i osuđeni na zatvorske kazne. Od šestorice braće i tri sestre sedmoro je učestvovalo u Narodnooslobodilačkoj borbi. I Nijaz Dizdarević, koji je govorio engleski, francuski, turski, arapski, persijski, albanski i italijanski jezik, bio je poslanik Skupštine BiH, poslanik Skupštine SFRJ, ambasador SFRJ u Iranu i Alžiru, te predsednik komisije Predsedništva Saveza komunista Jugoslavije za međunarodne odnose.
Na dve strane
I Sergej Krajger bio je učesnik NOB-a i rukovodilac u Komunističkoj partiji. Posle rata nalazio se na sijaset državnih funkcija: potpredsednik Vlade Slovenije, Savezni sekretar za spoljnu trgovinu, potpredsednik Saveznog izvršnog veća, guverner Narodne banke Jugoslavije, predsednik Predsedništva SR Slovenije, član Predsedništva SFRJ, predsednik Predsedništva SFRJ…
Boris Krajger je posle rata takođe bio poznati, kako se to zvalo, „društveno-politički radnik“. Bio je član Centralnog komiteta Komunističke partije, predsednik Izvršnog veća Narodne skupštine Slovenije, član Saveznog izvršnog veća i Izvršnog komiteta CK SKJ, potpredsednik SIV-a…
Vladimir Vlado Dapčević, mlađi brat narodnog heroja Peke Dapčevića, bio je revolucionar i učesnik NOB-a, potpukovnik Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije, neko vreme posle rata nastavnik na Višoj partijskoj školi, ali je zbog podrške Rezoluciji Informbiroa i Staljinu uhapšen i godine zatvora proveo u logorima Stara Gradiška, Bileća i Goli otok. Po izlasku s robije 1958. beži s grupom istomišljenika u Albaniju, odakle se kasnije prebacuje u SSSR.
Čitava Vladova porodica učestvovala je u NOB-u. a Milutin i sestra Danica su se kao i Vlado 1948. izjasnili za Informbiro i doživeli sličnu sudbinu.
Peko Dapčević bio je legendarni partizanski komandant, između ostalog, jedan od najvažnijih komandanata u bitkama na Neretvi i Sutjesci. U maju 1945. godine imenovan je za komandanta Četvrte armije i Vojne uprave u Istri. Završio je Višu vojnu akademiju „Vorošilov“ u Moskvi. Bio je načelnik Generalštaba JNA, zbog zasluga imenovan u čin generala armije, član Saveznog izvršnog veća, ambasador u Grčkoj, učesnik velikog broja diplomatskih misija, potpredsednik Savezne skupštine, član Centralnog komiteta Saveza komunista Jugoslavije, Saveta federacije…
Nedovoljno je prostora, možda i nepotrebno, navoditi detalje o drugoj braći pomenutoj na početku teksta. Pre svega zbog toga što se s razlogom može pretpostaviti da se o njima najviše zna, pogotovo o braći Slobodanu i Borislavu Miloševiću.
Značajan prostor u priči o braći koja su, svako na svoj način, obeležili važan deo života u nekadašnjoj Jugoslaviji, zaslužuju sportisti: plivači braća Petrič, poznati olimpijci Borut i Darjan, zatim braća Petrović, košarkaši Dražen i Aco, fudbaleri Zlatko i Zoran Vujović, Milko i Boško Đurovski, od kojih je jedan nastupao za reprezentaciju Jugoslavije, drugi za Makedoniju, potom Bora i Miloš Milutinović, od kojih se prvi proslavio kao izvanredno uspešan trener mnogih fudbalskih reprezentacija, a drugi pod nadimkom „Plava čigra“ bio jedan od najboljih fudbalera jugoslovenskog fudbala i Partizana, zlatni srpski odbojkaši Vladimir i Nikola Grbić.
Narodnjaci pod lupom
U oblasti takozvane jugoslovenske popularne kulture, zapravo narodne zabave, posebno su se istakla braća Bajić, najpoznatiji šumadijski pevački duet, Toma i Andrija, braća iz sela Jabučja. Pevali su izvornu narodnu muziku u karakterističnom dvoglasu i pritom izvodili, kako su drugi s podsmehom opisivali, „neku vrstu vlastitog plesa gegajući se u ritmu muzike koju su izvodili“. Na nastupima su uvek nosili narodnu nošnju. Gostovali po čitavom svetu obilazeći mesta u kojima je bilo puno iseljenika iz Srbije. Javno nikada nisu pominjali ogromne tiraže ploča koje su prodali, zlatne i platinaste tiraže, niti velike zarade. U prvi plan su uvek isticali poznanstva sa zanimljivim ljudima koje su sretali po svetu, a koje izvesno nikada ne bi upoznali da se nisu dohvatili mikrofona.
O okolnostima njihovog života u Jugoslaviji postoje oprečne tvrdnje. Prema jednima, čak je i Josip Broj Tito, koji inače nije voleo narodnu muziku, imao prema braći Bajić velike simpatije, pa su navodno pred njim nastupali čak sedam puta.
Drugi opis njihovog života u vreme socijalističke vlasti kazuje sasvim suprotno; zbog čestih nastupa u dijaspori, uglavnom pred našim ljudima koji su zbog političkih neslaganja otišli u inostranstvo i postali „politička emigracija“, u Jugoslaviji su bili hapšeni i maltretirani, a njihovi nastupi zabranjeni, kao i emitovanje njihovih pesama na radio-stanicama.
Kako god, tokom 50 godina rada bili su tvorci brojnih hitova koje su izvodili i drugi pevači, a Tomislav Bajić je sakupio 2000 narodnih reči i izraza koji dotad nisu bili zapisani i ustupio ih Srpskoj akademiji nauka i umetnosti. Prikupili su, kažu upućeni, i 12.000 tekstova izvornih narodnih pesama.
