Rat koji je Austro-Ugarska povela 1914. godine, nije bio samo rat protiv Kraljevine Srbije, već i protiv srpskog naroda u cjelini, a kada su u pitanju Bosna i Hercegovina, taj rat veoma brzo je dobio karakteristike brutalnog etničkog čišćenja srpskog naroda zapadno od rijeke Drine. Antisrpske demonstracije u Sarajevu započele već u večernjim časovima istoga dana kada je Princip izvršio atentat na Ferdinanda. Grupa od oko 200-300 demonstranata, iz redova Hrvata i muslimana, predvođenih frankovcima, prvo je uzvikivala antisrpske parole, a zatim je započela demoliranje hotela Evropa, koji je bio u vlasništvu Gligorija Jeftanovića i redakcije lista Srpska riječ. U toku noći frankovci su, uz pomoć vojnih, a posebno klerikalnih krugova, predvođenih nadbiskupom Josipom Štadlerom, za sutradan pripremili nove rušilačke demonstracije. Tokom noći štampan je kao plakat proglas Gradskog zastupstva, u kome je pozvano građanstvo Sarajeva da iz svoje sredine „istrijebi“ navodne antidržavne elemente, što je u stvari predstavljalo poziv na obračun sa Srbima. Tako pripremljena, rulja se ujutro oko 8 časova počela okupljati pred katoličkom katedralom i naoružana sjekirama, motkama, kamenjem i sličnim predmetima, noseći pred sobom carevu sliku i pjevajući pjesmu „carevku“, krenula u rušilački pohod. Prvo je napadnuta i demolirana srpska škola, a zatim i prostorije srpskih kulturnih i prosvjetnih društava, redakcije srpskih listova, firme, radnje i drugi objekti u srpskom vlasništvu, a na kraju i kuće mnogih uglednih sarajevskih Srba, pa čak i onih siromašnijih.
Demonstracije su pratile i masovne pljačke srpske imovine. Samo oko 200 srpskih domaćinstava u Sarajevu pretrpilo je štetu od oko pola miliona kruna. Policija i vojska nisu učinile konkretnije korake da spriječe divljanje demonstranata po Sarajevu, već su ih u nekim slučajevima i podržavali, a njihova intervencija više je bila simbolična nego stvarna. Demonstracije su se tog i narednih dana prenijele i na druge gradove Bosne i Hercegovine: Mostar, Doboj, Livno, Travnik, Zavidoviće, Čapljinu, Stolac, Maglaj, Zenicu, Vareš, Bugojno i druge gdje su muslimani i Hrvati činili većinu stanovništva. U svim ovim mjestima demolirana je imovina srpskih škola, kulturno-prosvjetnih društava i uglednijih Srba, a u pojedinim mjestima bilo je i ljudskih žrtava. Samo u Stocu šteta pričinjena Srbima iznosila je oko 50.000 kruna. U nekim mjestima, kao na primjer Opličićima i Klepcima, demolirane su i oskrnavljene i srpske crkve. U Klepcima je pravoslavna crkva ne samo demolirana, već i teško oskrnavljena, odežde i crkvene utvari su uništene, a demonstranti su čak i vršili nuždu u putiru. Na čelu demonstranata u svim mjestima bili su frankovački elementi, kojima bi se zatim pridružili i muslimani. Austrougarske vlasti su 29. juna u Sarajevu, a 2. jula 1914. godine u čitavoj Bosni i Hercegovini uvele vanredno stanje i proglasile prijeki vojni sud, ali ne sa namjerom da kažnjavaju izgrednike, već da im te mjere posluže kao novo sredstvo kažnjavanja Srba.
Već u julu i avgustu 1914. godine, a i narednih mjeseci, austrougarske vlasti su donijele čitav niz zakona, propisa, uredbi i naredbi po kojima se zemlja prilagođavala novom, ratnom stanju. U osnovi, svi ti akti su bili upereni protiv Srba. Tako su zatvorene srpske škole, zabranjena ćirilica, ukinuta sva srpska društva, zabranjena srpska zastava, ukinuta krsna slava, zabranjeno je čak i nošenje srpske šajkače itd. Ali, najpogubnije su svakako bile naredbe o osnivanju prijekih ratnih sudova po svim garnizonima i većim vojnim jedinicama, zatim naredba o uzimanju talaca koji su svojim životima morali da garantuju unutrašnji mir i sigurnost strateških objekata, naredba o isključenju iz podaništva svih onih koji se bez odobrenja nalaze van zemlje, a politički su sumnjivi, te o konfiskaciji njihove imovine i progonu njihovih porodica itd. Prva masovna hapšenja Srba započela su neposredno nakon Principovog atentata, pa je u narednih 48 časova pohapšeno oko 200 Srba iz Sarajeva i njegove okoline, a samo do početka ratnih operacija uhapšeno je oko 5000 Srba u Bosni i Hercegovini. Na udaru su prije svih bile sokolske starješine, sveštenici, učitelji, trgovci i ostali ugledniji ljudi, koji će kasnije služiti kao taoci i biti bezobzirno ponižavani, mučeni i ubijani. Taoci su uzimani po unaprijed pripremljenim spiskovima, iz reda uglednijih predstavnika srpskog naroda u Bosni i Hercegovini. Oni su držani u neljudskim uslovima u zatvorima ili na raznim objektima od vojnog značaja za Monarhiju, kao što su mostovi, pruge, tuneli i slično. Oni su svojim životima garantovali za te objekte, a bili su maltretirani, zastrašivani, mučeni na razne načine, a često i ubijani bez ikakvog povoda. Preživjeli taoci kasnije su najvećim dijelom otpremljeni u zloglasne austrougarske logore, a nekima je suđeno i na veleizdajničkim procesima.
Austrougarski prijeki vojni sudovi bili su posebno nemilosrdni. Na smrt vješanjem ili strijeljanjem osuđeno je na stotine ljudi. Sudilo se iz najbanalnijih, a često i bez ikakvih razloga. Dokazi se nisu ni tražili niti su bili potrebni, a presude su često izricane po nečijoj, najčešće lažnoj dojavi. U toj psihozi straha, denunciranje je postalo redovna pojava i mnogi nevini stradali su zbog toga što su se nekom komšiji ranije zamjerili. Vješanja su bila grupna, na javnim mjestima, trgovima, pred crkvom, školom i slično. Najveći broj vješanja i strijeljanja izvršen je u Istočnoj Hercegovini i Podrinju. Na takav način obješeno je na desetine Srba u Trebinju, Avtovcu, Foči, Bileći, ali i drugim mjestima širom Bosne i Hercegovine. Poznat je slučaj kotarskog sudije iz Foče Mate Boškića, koji je sam, za kratko vrijeme, na smrt osudio preko 70 potpuno nevinih civila.
Još strašnije posljedice od prijekih vojnih sudova, po srpsko stanovništvo Bosne i Hercegovine, imala je naredba iz prvih dana rata po kojoj austrougarske trupe mogu postupati „bez intervencije kog suca na osnovu nužne ratne obrane“, što je u praksi značilo neograničenu moć pojedinih austrougarskih komandanata i unaprijed oslobađanje od odgovornosti za počinjene zločine nad civilnim stanovništvom. Ta samovolja došla je do izražaja već prvih dana rata kada su austrougarski vojnici započeli masovno pretresanje srpskih kuća u potrazi za oružjem. Ta mjera provođena je uz svakovrsno šikaniranje civilnog stanovništva, a pojedinci koji bi bili osumnjičeni da kriju oružje morali su isto kupiti, ako ga nisu imali, i predati vojnim vlastima, nakon čega im je slijedila kazna. Premetačine su često bile praćene i pljačkama. Osim toga, austrougarski vojnici, zajedno sa „šuckorima“, počinili su u toku rata brojne zločine nad srpskim stanovništvom Bosne i Hercegovine.
Osnivanje četa tzv. „Zaštitnog korpusa“ (Shutzkorps), koji su u narodu ostali poznati kao šuckori, predstavljalo je poseban vid terora nad srpskim narodom u Bosni i Hercegovini, u toku Prvog svjetskog rata, a njihov tvorac bio je Oskar Potjorek. Oslonjen na pojedine muslimanske prvake, prije svih na Ademagu Mešića, Potjorek je prvobitno planirao da u šuckore angažuje samo muslimane, ali je to u praksi bilo nešto drugačije. Privučeni dnevnicom od 3 krune i još više mogućnošću da ne budu mobilisani na front, šuckori su formalno imali zadatak da održavaju red u pozadini fronta, obezbjeđuju pruge, saobraćajnice i važnije objekte i da se bore protiv upada srpskih komitskih četa. A u praksi, osnovni zadatak im je bio da terorišu srpski živalj. Od ukupno oko 11.000 šuckora, u samoj Hercegovini ih je bilo oko 5000 ili čak 45%. Užasan teror provodili su u toku rata nad taocima i civilnim stanovništvom šuckori u Bosni i Hercegovini. Vjerovatno nikada neće biti utvrđen tačan broj njihovih žrtava, ali su ostali zapamćeni surovost i bestijalnost sa kojom su se obračunavali sa golorukim narodom, a često i sa prvim komšijama. U Istočnoj Bosni i Hercegovini su se posebno po surovosti isticali šuckori muslimani, tako da su i same austrougarske vlasti bile prinuđene da neke od njih izvedu na sud i osude za počinjene zločine. Klanje, spaljivanje, silovanje, odsijecanje pojedinih organa, bili su samo neki od metoda kojima su šuckori čuvali „unutrašnji red i poredak“ u Bosni i Hercegovini. Prvi masovni zločin na ovim prostorima počinili su upravo šuckori, u Čelebiću kod Foče, kada su pobili 84 srpska taoca. Zločini šuckora i regularnih austrougarskih trupa posebno su se umnožili nakon povlačenja srpske i crnogorske vojske iz Istočne Bosne, kada su pod optužbama za špijunažu ili jednostavno za radostan doček srpske i crnogorske vojske, bili pobijeni mnogi nedužni srpski civili. Tako su, na primjer, samo na Palama, 20. i 21. oktobra 1914. godine šuckori ubili 52 srpska civila. U rasplamsavanju vjerskog rata u Bosni i Hercegovini, Austro-Ugarskoj je svakako išlo na ruku i to što je turski sultan, kao kalifa svih sunitskih muslimana svijeta, proglasio „sveti rat“ ili džihad protiv sila Antante, a u njegovoj fetvi su pomenute i Srbija i Crna Gora. Fetva je pročitana i po svim džamijama u Bosni i Hercegovini, a zatim upućena svim muslimanskim vojnicima na front. Još prije toga, odmah na početku rata, u svim džamijama u Bosni i Hercegovini su „učene dove“ za pobjedu Centralnih sila.
Čim je austrougarska vlada uputila ultimatum Srbiji, započelo je u Bosni i Hercegovini hapšenje i interniranje srpskog civilnog stanovništva. U pograničnim srezovima prema Srbiji i Crnoj Gori austrougarske vlasti su munjevitom brzinom izvršile mobilizaciju da bi tako preduprijedile bilo kakav pokušaj otpora ili pobune. Zatim su počeli masovna hapšenja i interniranja stanovništva u unutrašnjost ili u zloglasne logore širom Monarhije. Najpoznatiji austrougarski logori za Srbe bili su Arad, Komoran, Šopronjek (Nežider), Kečkemet, Turonj i drugi širom Monarhije, a u Bosni Doboj, Žegar kod Bihaća i mnogi manji logori. Tako je prve koncentracione logore na tlu Evrope formirala Austro-Ugarska 1914. godine za Srbe, čak i za žene i djecu. Prema nepotpunim podacima iz 1918/19. godine u aradskom logoru bilo je 3323 osobe iz Bosne i Hercegovine, osim Sarajeva, za koje nisu dostavljeni podaci, a V. Ćorović navodi podatak o 5500 sužnjeva od kojih je skoro polovina pomrla u logoru. Prvi transport od oko 600 Srba: ljudi, žena i djece, većinom srpskih porodica prethodno ekspatriranih iz Bosne i Hercegovine, a koje su pohvatane poslije Makenzenove ofanzive na Srbiju i Crnu Goru i nešto srbijanskih vojnika, otpremljeno je u dobojski logor 27. decembra 1915. godine. Do kraja rata, samo kroz ovaj logor prošlo je preko 45.000 ljudi, žena i djece iz Bosne i Hercegovine i Srbije. Živeći u neljudskim uslovima, internirano stanovništvo je masovno umiralo izloženo svakovrsnim torturama, teškim fizičkim poslovima, gladi, nevremenu i zaraznim bolestima. Prema podacima koje iznosi V. Ćorović, samo u toku jednog mjeseca, aprila 1916. godine, u dobojskom logoru umrlo je 643 djece, a prema zabilješkama sveštenika Slavka Trninića u toku 1916. i 1917. godine u ovom logoru sahranjeno je preko 1000 djece ispod deset godina starosti. Prema nepotpunim i fragmentarnim podacima, u Šopronjeku je jedno vrijeme bilo preko 8000 logoraša, u Bihaću oko 8000, u Trebinju preko 2500 i tako dalje.
Da bi što bolje očistile pogranični pojas od srpskog življa, austrougarske vlasti su jedan dio stanovništva deportovale u unutrašnjost, a jedan dio protjerale. Po naredbi Zemaljske vlade od 7. oktobra 1914. godine isključeni su iz podanstva i konfiskovana je imovina onima koji se bez dozvole bosanske vlade nalaze u inostranstvu, a ako su pod sumnjom da rade protiv Monarhije. Ta mjera posebno je pogodila sve one koji su pobjegli iz Bosne i Hercegovine nakon ofanzive srpske i crnogorske vojske. Porodice tih ljudi protjerivane su preko granice bez igdje išta. Samo u trebinjskom kraju protjerano je stanovništvo iz 952 doma, opljačkano 619 kuća, popaljeno 400, a u zatvore i logore otjerano preko 5000 lica. Pero Slijepčević je izračunao da su za samo mjesec dana austrougarske vlasti protjerale iz Bosne i Hercegovine 5260 srpskih porodica i konfiskovale im imovinu. Sve ove mjere imale su i dublju pozadinu i sežu još u vrijeme od prije okupacije Bosne i Hercegovine od strane Austro-Ugarske, a korijeni su im u nastojanju austrougarskih vlasti da duž Drine što više oslabe srpski etnički element, a osnaže katolički i muslimanski, kako bi na taj način i fizički razdvojile srpski narod s jedne i druge strane Drine. Rat je austrougarskim vlastima pružio jedinstvenu priliku za etničko čišćenje Podrinja i Istočne Hercegovine od srpskog stanovništva. Osim toga, odlukom da jedan dio konfiskovane imovine Srba može biti podijeljen „lojalnom“ lokalnom stanovništvu, donosio je novu međusobnu mržnju između pravoslavnih s jedne te muslimana i katolika s druge strane. Pored toga, muslimansko stanovništvo duž Drine i iz Novopozarskog sandžaka, koje se borilo na strani austrougarske vojske prilikom njene ofanzive, bježalo je ili je preseljavano po Potjorekovim naredbama u unutrašnjost iz takozvane „ratne zone“, prilikom nastupanja srpske i crnogorske vojske na te prostore. Ratne operacije na tom prostoru umnožavale su patnje civilnog stanovništva, a pogotovo što su nastupanje crnogorske vojske ponegdje pratile pljačke i paljevine, a ponekad i odmazda nad zaostalim muslimanskim stanovništvom, posebno šuckorima i njihovim porodicama. U početku je Potjorek bio protiv doseljavanja muslimana iz Novopazarskog sandžaka u Bosnu i Hercegovinu, ali je ubrzo u tome uvidio mogućnost definitivnog rješavanja srpskog pitanja u Bosni i Hercegovini i to naseljavanjem ovih izbjeglica na imanja protjeranih srpskih porodica iz Podrinja.
Da bi u potpunosti obezglavili i nacionalno dezorijentisali srpski narod u Bosni i Hercegovini Austro-Ugari su shvatili da mu, prije svega, moraju uništiti inteligenciju. Prvi se na udaru našao nacionalno angažovani dio inteligencije, na čijem radu su počivala kulturno-prosvjetna, sportska i omladinska udruženja kao nosioci prosvjetnog, kulturnog i društvenog uzdizanja naroda i borbe protiv sveopšte zaostalosti i siromaštva. Prvi su, naravno, bili politički eksponirani Srbi, a posebno pripadnici srednje nacionalne generacije i omladinci. Već prvih dana rata uhapšeni su svi oni koji su na bilo koji način bili politički i nacionalno angažovani, pa čak i muslimani koji su se u nacionalnom pogledu osjećali kao Srbi. U prvo vrijeme oni su služili kao taoci, da bi zatim nekima bilo suđeno na veleizdajničkim procesima, a neki su odvedeni u već pominjane zloglasne logore. Svoj život u zloglasnom logoru u Aradu završio je i ideolog „Narodove“ grupe Risto Radulović. U aradskom logoru umro je i Avdo Sumbul, sekretar „Gajreta“ i jedan od istaknutih Srba muslimana, kao i mnogi drugi istaknuti pojedinci. Iz istih razloga, stradali su masovno i pravoslavni sveštenici. Od 343 parohijska sveštenika, koliko ih je tada ukupno bilo, poslije atentata 1914. godine sedmorica su strijeljana, 56 je optuženo ili osuđeno, 156 je otpremljeno u logore ili uzeto u taoce, što znači da je više od 65% pravoslavnih sveštenika u BiH izgubilo slobodu, a tortura nad njima nastavljena je i u toku rata, pa je tako rijetko koji srpski sveštenik ostao na slobodi.
Međutim, srpska intelektualna i politička elita u Bosni i Hercegovini najviše je desetkovana serijom veleizdajničkih procesa. Najpoznatiji je bio Banjalučki veleizdajnički proces protiv 156 najuglednijih Srba iz Bosne i Hercegovine. Proces je trajao od novembra 1915. do aprila 1916. godine, a na njemu je suđeno sedmorici članova Sabora, 24 profesora i učitelja, 21 svešteniku, osmorici studenata, a ostali su bili trgovci, činovnici, i ugledni seljaci. Optužnica ih je teretila za saradnju sa Narodnom odbranom čiji je cilj bio ujedinjenje Bosne i Hercegovine sa Srbijom. Kao kolovođe su optuženi Vasilj Grđić i Savo Ljubibratić, a kao članovi i povjerenici Narodne odbrane u BiH, još 121 optuženik. Posebno je suđeno rukovodstvu SKPD „Prosvjeta“ kao i rukovodstvu ostalih srpskih kulturnih, prosvjetnih, privrednih i sportskih organizacija. Čak 16 optuženih, na čelu sa Vasiljom Grđićem bilo je osuđeno na smrt, 81 na robiju, a 51 optuženik je bio oslobođen. Osim ovog procesa održana je i čitava serija drugih veleizdajničkih procesa, ukupno 17, na kojima je suđeno različitim generacijama i različitim socijalnim strukturama srpskog naroda u Bosni i Hercegovini. Serija sudskih procesa nije zaobišla ni srednjoškolsku omladinu. Prvi proces održan je đacima u Banjoj Luci i na njemu je suđeno 27 đaka, dvojici profesora i direktoru škole. U Sarajevu je 1915. godine, na kaznu zatvora od 1 do 12 mjeseci, osuđeno 8 omladinaca i 2 građanina iz Mostara. U Travniku je održan najveći proces protiv školske omladine na kome je 65 omladinaca suđeno u predmetu protiv Viktora Rupčića i drugova, a u Bihaću je suđeno 40 đaka tuzlanske gimnazije u procesu Todoru Iliću i drugovima. U Travniku je, takođe, suđeno desetorici pripadnika Srpsko-muslimanske organizacije, koju su činili srpski orijentisani đaci muslimanske vjeroispovijesti. Grupi omladinaca iz Trebinja suđeno je u Tuzli. Osim pripadnicima srednje i omladinske generacije Srba u Bosni i Hercegovini suđeno je i starijoj generaciji boraca za crkveno školsku autonomiju, a među njima i „ocu Bosanske Vile“ Nikoli Kašikoviću i njegovim sinovima, zatim Grigoriju Jeftanoviću, a 1917. godine i Vojislavu Šoli. Ovi procesi, osim praktičnog obezglavljivanja srpskog nacionalnog pokreta imali su i svoju političku pozadinu, ali i praktični cilj da se za izbijanje rata optuže srpske nacionalne organizacije iz Bosne i Hercegovine, a preko njih, dokazujući direktnu vezu sa Srbijom, da se za izbijanje rata optuži Srbija.
Dakle, ovo su sve bili načini na koje je Austro-Ugarska monarhija provodila svoju „civilizatorsku“ misiju u Bosni i Hercegovini i na Balkanu.
autor:Draga Mastilović
