Nakon dvogodišnjeg iščitavanja literature u vezi sa srpskim XIX vekom i vrlo ažurnog bavljenja srpskom istorijom, ipak sam ostao nekako nezadovoljan. Često sam sebi postavljao pitanja tipa: ,, Kako smo mogli ovo da dozvolimo?“ ,,Zašto je moralo ovako da bude?“ ,,Otkud ovi ljudi na vlasti baš u ovakvom trenutku?“ i tome slično. Činjenica da su u našoj novijoj istoriji postajala mnoga odstupanja i teški ideološki lomovi često me je ostavljala bez teksta i nisam mogao da pohvatam sve niti logike kojom se istorija kreće, kao ni da se pomirim sa pojedinim načinima razmišljanja kreatora srpske istorije toga vremena. Razumevanje, a, na neki način i smirenje, stiglo je nakon što sam završio čitanje knjige ,,Vratiti se Rusiji“ ruskog autora Leonida Rešetnjikova. Uviđajući način na koji autor sagledava genezu događaja iz hiljadugodišnje ruske istorije, uspeo sam da pronađem odgovore na dobar deo pitanja koja su mi u tom trenutku zaokupljala pažnju. Iako ne mogu da kažem da sam istog trenutka mogao da stopostotno prihvatim sve što je rečeno, ipak je logika koju je autor izneo na stranicama ove izuzetno zanimljive knjige postala neizostavan deo mog načina razmišljanja. Kako naučna spoznaja činjenične stvarnosti predstavlja dug proces, praćen čestim preispitivanjima sopstvenih stavova, pa i pogleda na svet, sa željom da dobijem odgovore koji su mi nedostajali, odlučio sam da svoje vidno polje usmerim na prošlost- srpsku srednjevekovnu prošlost.
Čitajući o raspadu Srpskog carstva, neizostavno me je zanimalo i koji su to razlozi doveli do, pre svega, njegovog nastanka. ,,Kako je srpska kraljevina mogla da od vazalne županije Istočnog Rimskog carstva postane najmoćnija država na Balkanu?“ pitanje je koje zaokupljalo moju pažnju. Zanimalo me je sve- od institucionalnog uređenja naše zemlje u tom periodu, pa sve do međunarodnih okolnosti u kojima se nalazila. Kao neizostavan deo mog sagledavanja prošlosti, našao se i Sv. kralj Stefan Uroš II Milutin ili, narodski rečeno, samo kralj Milutin.
Ličnost kralja Milutina oduvek je zaokupljala pažnju mnogobrojnih istraživača srpske istorije. Sa jedne strane vidimo izuzetno blagorodnog čoveka, revnosnog hrišćanina i neumornog pomagača jačanja Srpske pravoslavne crkve, dok, sa druge strane, vidimo državnika koji, kada su u pitanju interesi države koju vodi, često i do krajnosti beskrupulozan, kako u odnosu prema drugim državama, tako i u odnosu prema sopstvenoj porodici. Ova dvojnost karaktera predstavlja neizostavni deo ličnosti kralja Milutina i sve do danas, često navodi na ozbiljno razmišljanje svakome ko se susretne sa njom. Grčki filozof Heraklit je govorio da je ,,karakter čoveku sudbina“. Bez pretenzije na apsolutnu istinu, a u svetlu današnjega dana, ne bi bilo loše baciti pogled na taj karakter i na tu sudbinu.
Kralj Milutin – jedan od najznačajnijih vladara u srpskoj istoriji
Malo je reći da je Milutinov značaj za srpsku istoriju veliki. Nakon bratovljeve abdikacije 1282. godine, Milutin, koji je, po rečima istoričara Vladimira Ćorovića, uvek znao šta hoće, ostajući veran savezu sa Anžujcima, a u okviru njihove „balkanske akcije“ produžio rat sa Vizantijom, osvojivši Skoplje, oba Pologa, Ovče Polje, Zletovo i Pijanec (Ćorović, 1989: 165). Ovo osvajanje postalo je stalna srpska teritorijalna tekovina, a Skoplje jedan od najvažnijih srpskih gradova (ostalo u sastavu srpskih zemalja sve do 1392. godine, kada su ga Turci oteli od Vuka Brankovića). Pored ovog teritorijalnog proširenja (potvrđenog 1299. godine od strane vizantijskog cara Andronika II i zapečaćenog brakom kralja Milutina sa carevom petogodišnjom ćerkom Simonidom), za vreme Milutinove vladavine Braničevo je prvi put u istoriji postalo deo Srbije. To se dogodilo 1285. godine kada je kralj Dragutin, nemoćan da zadrži napade braničevskih velikaša Drmana i Kudelina, pozvao svog brata Milutina u pomoć. Ujedinjena vojska dva srpska kralja potukla je pljačkaške odrede dvojice pomenutih velikaša, njihovo rukovodstvo je prognano, a Braničevo je predato Dragutinu, postavši tada neodvojivi deo srpske države.
Međutim, ovo nije bio kraj Milutinovih podviga te godine. Nezadovoljan srpskim pripajanjem Braničeva, vidinski knez Šišman, verovatno polažući pravo na ovaj deo Balkanskog poluostrva, izvršio je upad u Srbiju, sa željom da se obračuna sa njom, kao i da opljačka Pećku arhiepiskopiju. Ubrzo nakon njegovog upada, srpska vojska se pojavila odnekud sa juga, goneći Šišmana preko Dunava. Nakon što su Srbi zauzeli Vidin, Šišman je poslao izaslanike srpskom kralju i molio ga za mir. Kralj Milutin se sa time saglasio i mir je sklopljen tako što je vidinski knez priznao vrhovnu vlast srpskog kralja, a garancija ovakvog odnosa bila je Šišmanova ženidba ćerkom jednog od srpskih velmoža (kasnije se njegov sin Mihailo oženio Milutinovom ćerkom Anom).
Srbija ratovala i sa Tatarima
Ratovanje Srba po Braničevu dovelo je Srbiju u sukob sa tatarskim hanom Nogajem, koji je imao posebnu oblast od prostora današnje Rumunije do iza Krima, koja je bila u određenoj vezi sa Zlatnom Hordom u Rusiji. Razjareni Nogaj, izuzetno uticajan na Balkanu, spremao se da napadne Srbiju sa ciljem da povrati Braničevo. Saznavši za pokret Nogajeve vojske, kralj Milutin, zaplašen perspektivom sa neuporedivo snažnijim vladarom, ponudio je tatarskom hanu pregovore. Obećavši kako neće preduzimati dalje akcije na tom području (zaista nije) i poslavši kao taoca (a ujedno kao i garanciju) svog najstarijeg sina Stefana (budući Stefan Dečanski) sa još nekoliko vlastelinske dece, kralj Milutin je Srbiji, sa te strane, osigurao mir.
Pored pomenutih teritorija, Milutin je od 1284. godine čvrsto držao i Hum. Naime, te godine je njegov brat, kralj Dragutin, dobio od mađarskog kralja severne oblasti, te je ustupio trebinjski kraj svojoj majki, kraljici Jeleni, a Milutin je zaposeo ostale krajeve humske zemlje. Oko 1296. godine kralj Milutin je, čak, uspeo da preotme i Drač od Romeja, ali se ne zna kada i kako je ga je izgubio.
Nakon kraha vizantijske ofanzive prema Srbiji, dvoru u Carigradu je bilo jasno da mora da odvoji Milutina od Latina. U decembru 1298. godine, u Srbiju je upućen Teodor Metohit (kasnije veliki logotet), koji je pisao Androniku II kako u Srbiji postoji jaka opozicija miru sa Vizantijom. Naime, Srbi su smatrali da je mir potreban Romejima, a ne Srbima koji su pobeđivali u ratu. Pojedinim Srbima koji su pružali otpor sklapanju mira i kojima su se znatno obogatili usled ratnog plena i pljačke, nije odgovaralo da do njega dođe iz čisto materijalnih razloga. Protiv sporazuma bili su i epirski Grci, stari Milutinovi saveznici. Kralj Milutin je, ipak, želeo da se sklopi mir, koji će biti garantovan njegovom ženidbom nekom od vizantijskih princeza. Protiv mira bila je i udovica bugarskog cara Smilca, tašta njegovog sina Stefana, a Grkinja poreklom, koja je u svojim namerama išla toliko daleko da je čak ponudila Milutinu da je uzme za ženu i da sa njom, na taj način, dobije i Bugarsku.
Međutim, Milutin je ostao nepokolebljiv. Brak sa vizantijskom princezom bio mu je preko potreban jer ga je to stavljalo u jači položaj u odnosu na brata Dragutina (vizantijska dinastija uživala je veliki ugled u tadašnjoj Evropi, te je brak srpskog kralja sa jednom od njenih princeza bitno uzdizao, kako ugled njegove zemlje, tako i njega lično), što je usložnjavalo već ionako osetljive odnose u srpskoj kraljevskoj porodici. Naime, prilikom svog odricanja od prestola na saboru u Deževu, kralj Dragutin je pristao da to učini pod uslovom da njegov najstariji sin nasledi svog strica Milutina nakon njegove smrti. Kako je vreme prolazilo, Milutin je pokazivao sve manje želje da poštrakuje sporazum koji je zaključio s bratom. Dragutinu se Milutinova namera da se oženi vizantijskom princezom nikako nije dopadala, protiv čega je izrazio i oštar protest. Izazvan bratovljevim ponašanjem, Dragutin je, čak, planirao i vojnu intervenciju protiv njega, ali se bojao da će pored Milutina, a bez pune podrške Mađarske, koja je bila zauzeta borbom sa Napuljcima, morati da uđe u sukob i sa Vizantijom, čiji je car Andronik II upravo iz straha od mogućeg sukoba sa Dragutinom, stavio Milutinu na raspolaganje vizantijsku vojsku. Protest protiv novog Milutinovog braka izrazila je i njegova majka, kraljica Jelena, čiju su garanciju budućeg mira tražili i sami Romeji.
O kakvom braku je reč i zašto se on nije dopadao kako kraljici Jeleni, taku ni carigradskom patrijarhu? Naime, 1299. godine došlo je do konačnog sporazuma između Srbije i Vizantije. Sporazum je, kao što je već rečeno, trebalo da bude zapečaćen brakom kralja Milutina i jedne od vizantijskih princeza. Kako careva sestra, udovica trapezuntskog cara Jovana II nije želela da se uda za Milutina (što zbog njenog protivljenja odlasku u Srbiju, što zbog želje da podrži sina koji je u Trapezuntu ušao u sukob sa svojim ujakom). Kako ne bi naljutio Milutina i kako ne bi došlo do prekida pregovora, car Andronik je Milutinu za ženu ponudio svoju kćer Simonidu, koja je u to vreme imala svega pet godina. Ovaj Milutinov postupak pojačao je opoziciju, kako srpskih velikaša, tako i dela Srpske pravoslavne crkve. Carigradski patrijarh bio je nezadovoljan činjenicom što je ovo Milutinov četvrti brak, kao i zbog Simonidinih godina. Car Andronik se pravdao kako je prinuđen da žrtvuje kćer interesima otadžbine jer je Vizantiji u tom trenutku bio preko potreban mir.
Sklopljen mir sa Vizantijom
Uprkos nezadovoljstvu obeju strana, mir je, ipak, sklopljen, a Milutinova osvajanja potvrđena su od strane vizantijskog cara, koji je, radi očuvanja sopstvenog dostojanstva, izjavio kako date teritorije predaje Milutinu kao miraz za svoju kćer.
Međutim, ovaj događaj stvorio je jedan ozbiljan problem koji će dodatno zatrovati odnose unutar dinastije Nemanjića. Kako bi mogao da sklopi brak sa Simonidom, kraljev brak sa njegovom trećom ženom, Anom, ćerkom bugarskog cara Đorđa Terterija, proglašen je nevažećim. Time je njegov najstariji sin, Stefan (kasnije kralj Stefan Dečanski) postao dete iz nezakonitog braka, čime je izgubio pravo na srpski presto.
Nije prošlo dugo vremena od potpisivanja sporazuma, a kralj Milutin je počeo da sumnja u održanje Vizantije kao države sa većom političkom težinom. Njeni sukobi sa Bugarskom, kao i nemoć da se suprotstavi sve agresivnijim Turcima Osmanlijama, naveli su Milutina da se okrene Zapadu. Ženidbom brata francuskog kralja Filipa IV, Karla Valoa, unukom latinskog cara Balduina II, Karlo je dobio u miraz titulu njenog dede, te je pitanje obnove Latinskog carstva ponovo je došlo na dnevni red. Pomagan od brata, Karlo je počeo da traži saveznike radi borbe sa Vizantijom. Novonastalu situaciju među prvima su pozdravili Napuljci, a Drač je, ponovo, od 1305. godine pao u ruke Filipu Tarentskom, koji je počeo da se priprema za dalja osvajanja. Kralj Milutin je, ne časeći ni časa, u leto 1306. godine preko barskog episkopa pokušao da stupi u vezu sa francuskim kraljem, ponudivši mu savez. S obzirom na moć i značaj Srbije na Balkanskom poluostrvu, Filip IV je rado prihvatio Milutinov predlog. Napuljski kralj Karlo je, takođe, odobravao ovaj savez i potvrdio ugovor.
Savez Milutina i francuskog kralja
U martu 1308. godine došlo je do formalnog zaključenja saveza između kralja Milutina i francuskog kralja, čija je okosnica bila zajedničko osvajanje Vizantije. Ovi ugovorom Karlo je priznao Milutinu sva dotadašnja osvajanja romejskih teritorija, a Milutin je dobio i potvrdu svoje vlasti nad oblašću od Prilepa do Proseka, od Ovčeg polja do Štipa, debarsku oblast do reke Maće i kičevski kraj Hokerije. Pored toga, Milutin je obećao da će preći u katoličku veru i da će svoju kćer neobičnog imena, Caricu, udati za Karlovog mlađeg sina, takođe Karla. Na Milutina je na delovanje u tom pravcu podstakao i uspeh anžujskog princa, Karla Roberta, koji je, iako bez formalnog krunisanja, postao stvarni vladalac Mađarske. Papa Kliment, čvrsto verujući u ozbiljnost Milutinovih obećanja, poklonio je srpskom kralju svoju zastavu. Milutin je ovaj ugovor potpisao 25. jula 1308. godine, a Filip IV ga je potvrdio tek u decembru 1313. godine.
Verujuću u ozbiljnost planova latinskih zemalja, Milutin je, bez obzira na obaveze prema carigradskom dvoru, već iste godine krenuo u napad na Vizantiju, krenuvši u pravcu Egejskog mora. Međitim, pred Solunom vojska srpskog kralja je odbijena. Uz to, srpskoj vojsci su okrenule leđa plaćeničke jedinice, okrenuvši se protiv nje, te ih je Milutin žestoko kaznio- njihov vođa Melik je ubijen, a njegovo društvo je razjureno i premlaćeno. Posle određenog vremena, kralj Milutin je uvideo da je novi krstaški rat protiv Vizantije više plod mašte pojedinih zapadnih vladara, nego što ima utemeljenja u stvarnosti. Njegov strah od nove najezde Latina na Balkansko poluostrvo pokazao se potpuno neosnovanim, te, uvidevši to, Milutinu nije trebalo dugo vremena da promeni svoju politiku. Bitan uticaj na kralja mogao je imati i raskol Katoličke crkve 1309. godine, kada je papa prešao u Avinjon, proklevši Mletačku republiku, nakon čega je potonja, ogorčena na papu i Francuze, promenila svoju politiku. Kao da su Mlečani upućivali Milutina na osvajanje Albanije, odnosno protiv anžujske vlasti unutar nje.
Prvi sukob sa Turcima
Međutim, Milutin nije mogao da preduzima veće akcije u Albaniji jer je, pre svega morao da pomogne Vizantiji, koja je sve više posrtala pod napadima Turaka. Naime, jedno tursko odeljenje, čiji se vođa zvao Halil, zaselo je na Galipolju i nije želelo da se skloni odatle. Nemoćan, vizantijski car je pozvao Milutina u pomoć. Srpski kralj se odazvao svome tastu i 1312. godine srpska vojska je potpuno uništila Turke, što je predstavljalo prvi srpsko-turski sukob na evropskom tlu. U znak zahvalnosti za pomoć, Andronik II je poklonio selo Kucovo manastiru Hilandar. No, srpska pomoć se nije završila na ovome. Doživljavajući sve više vojnih poraza, nemoćna pred narastajućom snagom Osmanlija u Maloj Aziji, koji su sve manje ličili na pleme pljačkaša, a sve više na vođe dobro organizovane i jake države, Vizantija je na sve strane tražila saveznike, posebno računajući na Srbe. Kralj Milutin se, i ovoga puta, odazvao svome tastu, poslavši 1313. godine u Malu Aziju srpsku vojsku sa dosta vlastele, predvođenu velikim vojvodom Novakom Grebostrekom. Srpski vojnici su odbili vizantijsku komandu, zadržavši poseban status. Srpska vojna intervencija u Maloj Aziji završila se uspešno.
No, pored sjaja srpskih vojnih i političkih uspeha, srpsku državu su iznutra potresale velike krize. 1308. godine između Dragutina i Milutina došlo je do sukoba oko prestola, koji se preneo i na Bosnu. Ovaj rat između braće trajao je sa prekidima. Kada je Milutin poslao vojsku u pomoć Romejima, kralj Dragutin je napao njegovu teritoriju. Srpska vlastela, kojoj je dojadila Milutinova ćudljivost, a kojoj je on, ipak, uspevao da nametne sopstvenu volju, većinski je prešla na Dragutinovu stranu. Iz ove izuzetno teške situacije, kralja Milutina je spasilo sveštenstvo. Iako je Milutin umeo da bude surov, a nekada i bezobziran, ipak je, pored vrlo intenzivne ktitorske delatnosti, u isto vreme mnogo ojačao sveštenički stalež, kao i materijalni položaj srpske crkve svojim obilnim prilozima. Vođa Milutinu odanog sveštenstva bio je njegov biograf Danilo, koji je u to vreme postao episkop banjski. Poverenja kralja Milutina u njega je bilo toliko veliko da mu je na čuvanje poverio svo svoje ogromno blago. Upravo ovim novcem on je sakupio vojsku sastavljenu od Turaka, Tatara i Oseta, pripremajući se za rat protiv brata, tj. upravo za ono od čega je strahovala čitava zemlja. Međutim, do rata nije došlo usled živog zauzimanja sveštenstva. Kralj Dragutin je, na osnovu novog sporazuma, dobio izuzetno važan Rudnik, a da li je bilo drugih promena, istoriografiji nije poznato. Po svemu sudeći, čini se da je u ovom sukobu Milutin bio pobeđen. Prema novom sporazumu, nakon Dragutinove smrti, njegovu oblast je trebalo da nasledi njegov sin Vladislav, a da Milutin ostane kralj Raške, uz obavezu da prihvati vrhovnu vlast svog sinovca. Iako je, možda, Milutin pod pritiskom bio primoran da pristane na to, gotovo je izvesno da ni jednog trenutka nije pomišljao da ispuni datu obavezu.
KRAJ PRVOG DELA
piše: Mihailo Marković
naslovna fotografija: Vikipedija
