Lažne komite
Moglo se ovih dana čitati o nekakvim komitama po Cetinju i, naročito, drumovima oko njega, a neobavešteni čitaoci (kojih je najviše) mogli su pomisliti da su u pitanju crnogorski slobodari, vitezi bez mane i straha, zaštitnici nečega neodređenog…
Sve to pod uslovom da im se, pre pola godine, u vidokrugu nije našao tekstić o komitama, objavljen i na sajtu “Srpskih novina” iz Podgorice[1]. Moglo se iz njega saznati da je komitska akcija u Crnoj Gori započeta s proleća 1916 godine, nedugo po uspostavljanju austrougarske okupacione uprave kojoj su kuražniji pojedinci, u većim ili manjim grupama, počeli da se suprotstavljaju i odmeću u šumu. Po prilici, do najbrojnijeg odmetništva, poznatog kao komiti, došlo je u Vasojevićima, da bi ubrzo tamo bile “dovedene veće (okupacione) vojne snage, koje su preduzimale svakodnevne potjere. Za mjesec dana, koliko je trajala prva velika akcija, niko od komita nije ni ubijen niti uhvaćen, ali je zato stanovništvo bilo podvrgnuto represalijama, a neka lica, okrivljena za pružanje pomoći (komitima), osuđena su od vojnog suda u Kolašinu na smrt”.
Ovo poslednje, represalije nad civilnim stanovništvom i smrtne kazne, nameće vrlo ozbiljnu nedoumicu o stvarnoj vrednosti svakog pojedinačnog komitovanja u okupacionim uslovima i, shodno tome, malobrojnosti komitskog pokreta u celini. U uslovima kada jedna okupaciona država raspolaže dovoljno snažnim represivnim aparatom da se suprotstavi svakom udaru na nju, postavlja se pitanje da li bilo koji komita, sam za sebe ili sa svojom družinom, ima pravo da, druge, neupućene ili nedovoljno upućene u komitske pobude, za račun sopstvenih ličnih ili širih ambicija i ideala, izlaže opasnostima bilo koje vrste. Čak i ako se kaže da se komite bore za neke i nečije neodređeno visoke ciljeve, pitanje je da li te i takve ciljeve na svojim plećima iznose komite ili oni koji su bili žrtvovani za ostvarenje tih ciljeva.
Tokom druge polovine septembra 1918. godine, pred saznanjem da je Solunski front probijen, komitski pokret u Crnoj Gori živnuo je jer je, prema pisanju istoričara Novice Rakočevića (1927-1998), bez obzira na svoju vojnu ili idejnu nepovezanost, imao oslonac u narodu. “Da tu podršku nije imao, ne bi se mogao održati, niti bi u oktobru 1918. godine na pojedinim područjima… prerastao u opštenarodni, iako nedovoljno čvrsto organizovan ustanak… On je imao jasnu liniju borbe protiv okupatora. To znači da je imao i političku orijentaciju”, ali i “jasan nacionalnooslobodilački program: ujedinjenje sa Srbijom… Treba imati u vidu činjenicu da u vrijeme oslobođenja Crne Gore, dolaska srpskih snaga i raspisivanja izbora za podgoričku skupštinu među komitima nije bilo razlike u gledištima po pitanju ujedinjenja… Prilikom zasijedanja Podgoričke skupštine, koja je izglasala ujedinjenje sa Srbijom, na balkonu sale u kojoj su održavane sjednice nalazilo se nekoliko desetina komita pod oružjem. To su većinom bile komitske četovođe”.
Rakočević će još zapisati da je “odsustvo jedne čvrste političke organizacije jedan od ozbiljnijih uzroka zbog kojih komitski pokret nije bio masovniji”, ali ne pominje jednu sasvim nepolitičku sastavnicu onog dela pokreta koji će ubrzo biti pretvoren u “samostalnu privrednu delatnost”, u Crnoj Gori i srbskim Brdima poznat kao “plijen”, odnosno oružana pljačka tuđe nezaštićene ili slabije štgićene tuđe imovine.
Ovovremene komite u Crnoj Gori nasleđuju “običaje” ove vrste nepolitičkih nezadovoljnika.
Pobuna
U međuvremenu, januara 1919. godine, došlo je do takozvane Božićne pobune pokrenute zarad zaštite kraljevih, dinastičkih, ofici(je)rskih i glavarskih prava. Oni koji su pobunu organizovali, a to su uglavnom bili plemenski ili bratstvenički predvodnici: kapetani, ofici(je)ri, brigadi(je)ri, komandi(je)ri, bar(j)aktari i poneki vojvoda ili serdar,… sve “viđeni” ljudi kojima je tu “viđenost” kuća valjala, verovali su (“pod zarok”) da će za sobom povući sve svoje bratstvenike ili plemenike, te da će, po onom dobro poznatom “zakonu” da je jače selo od svatova, pobunjeničko telo biti neuporedivo brojnije od onih koji su se svrstali uz novouspostavljenu vlast.
Pobunjenici su to očekivali, ali nisu računali da je njihovo plemensko ili bratstveničko gospodstvo nasleđivano iz naraštaja u naraštaj, u nekom vremenu, ili čak u nekom trenutku, zbog nekog nepromišljenog (bahatog, potcenjivačkog, nasilničkog…) postupka prema onima koji su bili izvan njihovog “gospodstvenog” kruga, moglo izroditi ne samo tiho (tinjajuće) nezadovoljstvo, već i spremnost na otpor. Za sve te plemenske “velikodostojnike”, oni “ostali”, naročito ako su im porodice bile manje brojne, bez stvarne snage da se oružjem dokažu u boju s Turcima ili da se plemenskim glavarima suprotstave, makar i rečima, bili su “tanjevina”. Van svake sumnje, u tome sloju zvanom “tanjevina”, časnih i odmerenih ljudi nalazilo se mnogo više no što su to “kućići i odžakovići” mogli i da zamisle, i oni su u svome krugu imali više ugleda no što su ga oni već pominjani “velikodostojnici po rođenju” stvarno imali u svome plemenu.
I, sada, kada su se okolnosti potpuno izmenile, kada se kralj “dobrovoljno iselio” iz Crne Gore i kada su njegove prišipetlje izašle iz senke “vrhovne kraljevske oholosti”, njihovi dotadašnji prisilni poslušnici “dosetili” su se da “tirjanstvu stati nogom za vrat / dovesti ga k poznaniju prava / to je ljudska dužnost najsvetija”.
Naravno da drukčije nije ni moglo biti: tirjanstvo dotadašnjih plemenskih ili bratstveničkih “velikodostojnika” moralo je biti sasečeno u korenu. Ako je to sasecanje trajalo tek uru ili dve, bio je to siguran znak da se veličina dotadašnjih “velikih i moćnih glavara” svela na pravu meru – na ništavilo.
Baš tako jer pristajanje navodno ideoloških pobunjenika da se u oružanu pobunu pod zaštitom strane, nimalo prijateljske vojne i političke sile – italijanske – upuste čak i protiv svojih bratstvenika i istoplemenika, “do istrage svoje ili bratske”, nedvosmisleno ukazuje na izuzetno nizak nivo njihove moralnosti i, naški rečeno, njihove ljudskosti.
U početku, pobunjenička aktivnost nije shvatana kao neka ozbiljnija opasnost za novostvoreno Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca, budući da ni “bjelaši”, pristalice bezuslovnog ujedinjenja Srbije i Crne Gore, ni “zelenaši”, delom pristalice samostalne Kraljevine Crne Gore, a delom i pristalice konfederalnih odnosa dveju srbskih kraljevina u budućoj državi, nisu očekivali da će se zbog ujedinjenja prolivati krv u Crnoj Gori.
Bjelaši su najviše pristalica imali među omladinom, od kojih su oformljene oružane omladinske čete i Narodna garda. Njihovo načelo bilo je jasno i nedvosmisleno: “Jedan kralj, jedna država, jedan narod”.
Zelenaši su svoje pristalice, najvećim delom, našli među bivšim državnim činovnicima, intelektualcima bliskim dvoru, oficirima… Smatra se da ih je bilo između 1.500 do 2.000 ljudi. Svoje nezadovoljstvo odlukom o ujedinjenju, oni su “najpre iskazali Protestom upućenim 4. decembra 1918. godine njenom Izvršnom odboru, a stvarno delovanje protiv ujedinjenja (i ujedinitelja) vidno su pojačali po povratku interniraca, dobrim delom oficira koji su ostali verni kralju Nikoli”.
Kakva je to pobuna bila?
Oko Podgorice. Pobuna je prvo izbila u krajevima oko Podgorice, u Piperima i Bjelopavlićima. Pipere je predvodio brigadir Milutin Vučinić (1869-1922), onaj koji se 4/17. januara 1916. “žalio” svojoj Vrhovnoj komandi da, “i pored svih mojih nada, g. Načelniče… prodiranje neprijatelja nemam skim zadržati, jer niko ne hoće da se odupre neprijatelju”, i koji je maja 1916. godine bio protivan bilo kakvoj akciji protiv austrougarske okupacione uprave (da narod ne bi bio izložen nekoj nevolji). Suočen s otporom kučke, piperske i podgoričke omladine, “nije (se) usudio da prihvati borbu, pa je naredio da se položi oružje”. Ovih drugih “ustanika”, Bjelopavlića, bilo je “šaka jada”, tako da je sve okončano bez ispaljenog metka. I piperski i bjelopavlićki “ustanički” predvodnici uhapšeni su a taj neuspeh demorališuće je delovao na pobunjenike koji su se “bavili” opkoljavanjem Nikšića i Cetinja i koji su računali da će im veliku pomoć pružiti oni koji su upravo bili u tren rastureni.
Oko Nikšića. “Ustanici” su Nikšić opkolili 21. decembra 1918/3. januara 1919. godine i narednog dana zatražili od branilaca da se predaju. Tokom dana puškaralo se s obeju strana, da bi, u sumrak, braniocima stigla pomoć iz Bjelopavlića i iz Grahova. “Opazivši iza sebe ovu borbenu omladinu, protivnici (pobunjenici – IP) dekuražirano počinju ostavljati svoje pozicije – i umjesto da uđu u Nikšić da ga osvoje, kao što su bili naumili, – oni bježe po mraku kućama, krvavi i posramljeni; dok Bjelopavlići pobjedonosno ulaze u varoš, srdačno dočekani od hrabre Nikšićke omladine… Iako je okršaj bio žestok, gubici branilaca nisu bili veliki: dva mrtva i nekoliko ranjenih. Koliko je mrtvih i ranjenih bilo na strani pobunjenika ne zna se tačno, ali ih je bilo mnogo više. Napadači su svoje poginule i ranjene u toku noći odnosili kućama”. Neki od pobunjeničkih vođa uhapšeni su a neki pobegli u Italiju ili u šumu.
U Crmnici. Istoga dana kad i kod Nikšića, nemiri su izbili i u Crmnici. Pobunjenike kojih je moglo biti oko četiristo, predvodio je Jovan Plamenac (1873-1944), opisan kasnije kao “jedan ordinaran zlikovac, koji je čak prodavao šume neprijatelju”, ali koji će posle dva-tri meseca postati Kraljev predsednik vlade u izbeglištvu. Njegov pokušaj da dođe u vezu s Italijanima kako bi od njih dobio pomoć u naoružanju i municiji (što ne znači da bi protivrečio i pomoći u ljudstvu) nije uspeo jer su ga pristalice novouspostavljene ujediniteljske vlasti u tome sprečile. Iako je pristao da raspusti svoje “pobunjenike”, posle dva dana počeo je da ih ponovo okuplja. Pojava jedne ujediniteljske čete od stopedesetak ljudi pokolebala ga je, te se s oko sedamdeset svojih pristalica povukao u Skadarsku krajinu, a otud “sa svojim ljudima otišao na Badnji dan preko Bojane k Italijanima”.
Oko Cetinja. Da je pobuna u Crnoj Gori bila planirana iz jednoga mesta vidi se i iz činjenice da je Cetinje bilo “centar zbivanja”, čemu u prilog ide i podatak da je 20. decembra 1918/2. januara 1919. godine ono bilo opkoljeno. Ne zna se tačno koliko je pobunjenika bilo, ali ih ih je bilo mnogo više nego što je Cetinje imalo branilaca. Do 23. decembra/5. januara “oko Cetinja nije pukla ni jedna puška”.
Pobunjenicima se činilo da će lako savladati cetinjsku odbranu, te su oni, kada se u njihovom štabu u Bajicama pojavio Janko Vukotić (1866-1927) ne bi li pokušao “da ih umiri i da se prizna stanje stvoreno Velikom Narodnom Podgoričkom skupštinom”, postupili u skladu sa svojim moralom (ili, ne budi primenjeno: čojstvom): zarobili su ga! Pod pritiskom, Janko je narednog jutra poslao pismo pukovniku Dragutinu Milutinoviću (1865-1941), u Kotor, i preneo mu pobunjenički zahtev da vojska posedne kvart oko svoje komande a da ostalu varoš prepusti “ustaškoj vojsci”.
Mimo toga, pobunjenici su upozorili pukovnika Milutinovića da se “ne miješa u unutrašnje stvari Crnogoraca” i poručili da će “ustaške (ustaničke – IP) trupe sjutra… umarširati u prijestolnicu Cetinje, i radi uspostave budućeg reda zaposjesti sva nadleštva u koju svrhu sa naše strane biti će očuvan najbolji red, te se ovim preko Vas – opominje vojska koja se sada nalazi na Cetinju, da sa svoje strane ne bi izazvali prolijevanje bratske krvi”.
Pukovnik Milutinović odgovorio je “da ulazak naoružanih trupa u Cetinje bezuslovno” ne može odobriti i da će se “ulasku naoružanih masa usprotiviti svom snagom koju ima(m) pod rukom, a nevino prolivena bratska krv neka padne na glavu onoga, čijom krivicom do toga dođe”.
Kada je čuo za oružane sukobe oko Cetinja, francuski general Pol Venel (1864-1920), komandant Savezničkih snaga, iz svoga štaba u Kotoru krenuo je ka novouspostavljenom pobunjeničkom “frontu” ne bi li smirio strasti.
Iz susreta sa pobunjenicima u Bajicama, Venel je doneo, u pisanoj formi, pobunjenički pristanak na primirje dok se ne iznađe “plebiscitarno rešenje crnogorskog pitanja pod kontrolom Velikih Sila”. Predstavnicima cetinjske odbrane, sve to bilo je neprihvatljivo, što su iskazali rečima da će voditi borbu “do kraja, a ko neće da se bije može i da sjedi”.
Kako se strasti nisu smirivale, Venel je 7. januara 1919. godine, izdao naredbu da se u roku dva dana (48 sati) put od Kotora do Cetinja oslobodi za saobraćaj, da se osposobe telegrafsko-telefonske veze, te da se “svi oni koji su učestvovali u pobuni imaju vratiti svojim kućama, a neće biti uznemiravani ako ostanu mirni i ako polože oružje”.
Već iskazano pobunjeničko nadanje, i uverenje, da će bez većih teškoća uspeti da od ujedinitelja preuzmu vlast, bilo je uzaludno, pošto je, u međuvremenu, braniocima pristiglo ozbiljno pojačanje sastavljeno od Kuča, Bjelopavlića, Pipera i podgoričke omladine. Doda li se tome i “tehnička” podrška mitraljeske čete Drugog jugoslovenskog puka i dve haubice s oko hiljadu granata, razumljivo je što su pobunjenici, napadnuti i s leđa, morali započeti s povlačenjem ka Lovćenu. U toku 24. i 25. decembra 1918 (6. i 7. januara 1919), oko trista pobunjenika predalo se bez ikakvih uslova.
U izveštaju poslatom Komandantu Druge armije u Sarajevu, pukovnik Milutinović piše:
“25. decembar (7. januar, po novom računanju – IP). Dobrovoljačke trupe Izvršnog Narodnog Odbora preduzele su ovoga dana čišćenje okoline Cetinja od pobunjeničkih manjih odelenja… U neposrednom kontaktu sa dobrovoljačkim trupama Izvršnog Narodnog Odbora ostatak njihove snage, razbegao se u sve strane”.
Pet dana kasnije, na zahtev generala Venela, jedna pobunjenička grupa na Bukovici (koju u međuvremenu niko nije ni napadao) položila je oružje i razišla kućama.
Pobuna je, dakle, bila ugušena, najveći deo zelenaša predao se i otišao kućama, a manji deo – nešto više od 1.500, opijenih “viteštvom”, “slobodarstvom” i “čojstvom” – priključio se crnogorskoj vojsci u Italiji, pod italijanskom komandom, kako bi se otud prebacivali preko Jadrana zarad bavljenja “povremenim terorizmom”, da li za sopstvenu korist ili za račun Italije; raspušteni su 1921. godine, posle sklapanja italijansko-jugoslovenskih sporazuma o saradnji. Između osamsto i hiljadu njih nastavilo je “hajdukovanje”, u razbojničkim i pljačkaškim družinama od po dvadesetak do trideset “boraca”, sve do 1924. godine.
Sve što se do tada dešavalo po besputnoj Crnoj Gori, manje po Staroj Hercegovini i nekim od Sedmoro Brda, bilo je svedeno na odmetništvo, razbojništvo, pljačku, banditizam, lupeštvo, provalništvo, na hajdučiju u najružnijem značenju te reči… Odmetali su se pojedinci, odmetale su se i manje grupe, ali sve to, iako su odmetnici uveravali sebe da to rade na “ideološkoj” osnovi, sa ciljem da zaštite malo dinastička prava njeguških Petrovića a malo samostalnost Crne Gore, bilo je usmereno isključivo na obavljanje “privredne delatnosti” u Crnoj Gori poznate kao “plijen”, odnosno pljačka tuđe imovine, da li nebranjene, bez žrtava, da li na prepad, ili iz zasede, čak i po cenu ljudskih života.
Ne bi li se stekao utisak o “idejnosti” tog odmetništva, u mesecima koji su sledili Božićnoj pobuni ubijeno je nekoliko viđenih pristalica ostvarenog ujedinjenja, među njima i neki od učesnika Velike narodne skupštine. Ubijani su i neki oficiri bivše crnogorske vojske koji su svoju pripadnost Srbstvu iskazali podržavajući ujedinjenje…
Govoreći o izvorima tog odmetništva, Ivo Pavićević, poverenik kraljevske vlade u Crnoj Gori, istakao je da je “jedan dio tih odmetnika zaostao još iz vremena okupacije Crne Gore, i to je većinom onaj što je i tada živio od pljačkanja mirnoga stanovništva, usljed čega se nije smio vratiti kućama”, dok je drugi deo “vještački stvoren, najmljen”, naročito u krajevima u kojima je uticaj talijanskih vojnih snaga bio izraženiji, dobrom delom i zbog toga što tamo nije priznavana civilna vlast. “Ti odmetnici, i jedni i drugi, ne predstavljaju u stvari nikoga sem sebe. Oni su danas obični banditi, koji žive od pljačke i sredstava onih koji ih sa strane spremaju, snabdijevaju, oružaju, plaćaju i ubacuju na teritoriju Crne Gore”. U takvim uslovima, borbu protiv odmetnika vodile su civilne vlasti, “dok su manje vojne jedinice samo po potrebi priskakale u pomoć”. A te civilne vlasti bile su crnogorske, tako da je upravo pomenuti kraljevski poverenik mogao reći da “na teritoriji Crne Gore nema danas ni dvadeset civilnih činovnika iz Srbije”, da vojska “nije apsolutno ni u kakvom u sukobu sa masom naroda”, te da je i vojnički sastav u trima bataljonima “redovne vojske sa teritorije Crne Gore”.
Žrtve
Po smirivanju pobune, đeneral Milutinović izvestio je vojvodu Stepu Stepanovića (1856-1929) da je u borbama oko Cetinja poginulo 16 (šesnaest) dobrovoljaca-pristalica ujedinjenja, ranjeno 56 dobrovoljaca, tri civilna lica i četvorica vojnika. “Broj mrtvih i ranjenih na strani pobunjenika nikada nije tačno utvrđen… ali znatno premašuju žrtve branitelja Cetinja”.
Simo Živković, jedan o pobunjenika, svedočio je, u dubokoj starosti, da, “kako je ko pao, ranjen ili mrtav, njega smo iznosili iz borbe i odnosili kući. Brojali mrtve i ranjene nismo, ali znam da je izginulo mnogo. Među mrtvima bilo je samo mojih poznanika petnaestak. Svako je svoga sahranjivao, a kasnije nikome nije ni palo na pamet da broji žrtve”.
Istoričar Dragoljub Živojinović (1934-2016) saopštava da je u italijanskim arhivima naišao na podatak (potekao iz pera novinara Đuzepa Baldačija) da je “u borbama oko Cetinja i Nikšića poginulo između 500 i 700 ljudi na obe strane”. Mile Kordić (1944-2003) to opovrgava komentarom da je “ovako veliki broj žrtava nemoguć, iz prostog razloga što se zna da je ukupno u ovim krajevima Crne Gore u pobuni učestvovalo između tri i pet hiljada ljudi”, te da je “realno pretpostaviti da je u napadu na Nikšić i Cetinje poginulo nekoliko desetina pobunjenika”.
Crnogorska vlada u izbeglištvu tvrdila je da je u pobuni bilo 600 (šeststo) mrtvih. Pošto je saznao za taj podatak, francuski maršal Žozef Žofr (1852-1931) privatno se izrazio da, “ako je istina, da će Srbiji to škoditi mnogo”.
Nesumnjivo, cifra od “600 mrtvih” izbačena je nasumce, zarad antisrbske propagande tokom Mirovne konferencije u Parizu, pošto tadašnje veze nisu bile tako čvrste da bi se podaci iz “pobunjeničkih” krajeva mogli lako i brzo prikupiti i srediti; utoliko pre što se podaci o žrtvama nisu “obrađivali” ni među pobunjenicima.
Novak Adžić (1975), jedan od najpoznatijih crnogorstvujućih likova u današnjoj Crnoj Gori, svesrdno, s “arheološkom” strašću, brine o nalaženju sve “novijih iskopina” o srbskim “zlodelima” u Crnoj Gori, pa će u našim danima “obnoviti” podatak dr Sekule Drljevića (1884-1945), zakletog antisrbina, objavljen 1944. godine, u Zagrebu (a gde bi drugo), da je tokom Božićne pobune spaljeno preko 5.000 seljačkih kuća a stradalo preko 2.000 osoba.
Naravno, i te su cifre naiva prema tvrdnji kojom su publicista Borislav Cimeša (1953) najpoznatiji po izjavi datoj u crnogorskom Ministarstvu kulture (27. decembra 2018) da su “veličanstvene, neponovljive i vječne riječi… (da je) najveći krvnik Crne Gore Srbija! Ko to nije shvatio, taj ništa o istoriji Balkana nije shvatio”, i profesor odnečega Miodrag Vuković (1955), poznatiji kao Miško, “važna” ličnost u savremenoj crnogorskoj političkoj nomenklaturi, u takmičarskom zanosu i u nastupu bezumne mržnje prema svemu što je srbsko, “poginuli” u tom “krvavom ratu i teroru oko 10.000 ljudi”.
O pobuni, za kraj
Mile Kordić piše da “većina pobunjenika nije ni znala zbog čega se bori. Nisu oni mogli da budu protiv ujedinjenja o kome su čitavog života sanjali. Oni su prosto krenuli za svojim glavarima i oficirima jer je bilo sramota da neko svog glavara izneveri i ostavi na cedilu. Ko su protivnici ujedinjenja videlo se tek posle ugušenja pobune. Bili su to oni koji nisu htjeli da polože oružje, nego su otišli u šumu ili pobegli u Italiju. Ostali su u borbu prosto povedeni”, tako da je jedan od onih koji se priključio pobuni, na sudijino pitanje za što se borio, u zapisnik cetinjskog Okružnog suda izjavio: “Ne znam, ta me jad u vr(h) glave ne ubio”.
Ono što se u crnogorstvujućem predanju zove “Božićna pobuna”, pored srbskih vojnih organa prošlo je skoro nezapaženo. Rafalni ili pojedinačni pucnji “po šumama i gorama naše zemlje ponosne” shvaćeni su isključivo kao slavljenički odušak, pošto se prethodnih godina, pod austrougarskom vlašću, nije moglo zamisliti “vatreno” iskazivanje ni ličnog, ni porodičnog (slavskog, roždestvenog), ni nacionalnog raspoloženja. Ako se to kasnije, u našem vremenu naročito, predstavlja kao pobuna, čak i kao ustanak, čini se to sa ciljem da se iskaže duboka žalost za austrougarskom okupacijom koju je kralj Nikola, pristankom na kapitulaciju crnogorske vojske, “darovao” svojim onovremenim podanicima a oni je ostavili u amanet svome u međuvremenu manje ili više rasrbljenom potomstvu.
Potomstvu koje još nije shvatilo da su sloboda i ropstvo moralne kategorije a ne društvene, te da su neki ljudi robovi po duhu – bez obzira na svoj stvarni ili umišljen položaj u društvu.
Umišljen, naravno, još od vremena kad je Jaša Ignjatović (1822-1889), u jednoj svojoj pesmi u prozi, Crnu Goru nazvao “Srbska Sparta”, a Crnogorci u to poverovali, ne samo ondašnji, već i više naraštaja njihovih potomaka.
Sve do juče.
Napisao Ilija PETROVIĆ
