Referat na konferenciji „Sud i Tužilaštvo BiH u kontekstu (de)stabilizacije Republike Srpske“, Medija centar, Beograd, 28.11.2015.
Otkako je Narodna skupština Republike Srpske donijela odluku o zakazivanju referenduma o vraćanju jedne od otetih entitetskih nadležnosti, nastala je velika zabrinutost među evroatlantskim saveznicima. Paradoksalno, baš među onima koji su garantovali primjenu Dejtonskog sporazuma, i to upravo onakvog kakav su krajem ’95 u Parizu svečano potpisali Klinton, Kol, Mejdžor, Širak i dr. U podizanju temperature prednjači visoki predstavnik Valentin Incko, koji je pozvao vlasti u Srpskoj da “odustanu od referenduma i odstupe sa ruba provalije”.
Priča o referendumu o istoj pravosudnoj temi i istom visokom predstavniku Incku započela je još prije četiri godine. On je i u to vrijeme u svom periodičnom izvještaju SB UN podigao uzbunu. Tada, istina, nije pominjao “rub provalije”, ali je rekao da bi referendum poništio sve što je međunarodna zajednica uradila u BiH poslije ‘95. A šta je to uradila da bi bilo vrijedno da se sačuva? Otimala je entitetske nadležnosti, nametala zakone, smjenjivala izabrane političare, uvodila nove institucije, miješala se u sve i svašta, prekrajala Dejton i uzduž i poprijeko. I kakav je bio rezultat? Da li je BiH postala funkcionalnija i progovorila jednim glasom? Da li je postala bolja i građani zadovoljniji? Ništa od toga, nego naprotiv. I sam Incko je više puta ocijenio da nije ostvaren nikakav napredak i da ga to jako frustrira.
U ono vrijeme rashladila ga je Ketrin Ešton, komesarka za bezbjednost i spoljne poslove EU, iznenadnim dolaskom kod Dodika u Banjaluku. Predložila je da se umjesto referenduma pokrene strukturisani dijalog o pravosuđu i time indirektno priznala opravdanost zahtjeva RS. Incko je bio očigledno nezadovoljan što je tako Brisel dezavuisao njegov izvještaj Savjetu bezbjednosti u kome je, po ko zna koji put, Srpska oklevetana kao remetilački faktor u BiH. Po njemu remetilački faktor u dejtonskoj BiH nisu bošnjački političari, koji Dejton nazivaju “legalizacijom genocida nad muslimanima”, a nisu ni hrvatski, koji, mimo Dejtona, traže treći entitet. Ali, jesu predstavnici RS, koji insisitiraju da se striktno poštuje Dejtonski sporazum, pa i da se rehabilituju oni njegovi elementi koji su poništeni protektoratom OHR-a i diktatorskim “bonskim ovlašćenjima”.
A šta je tokom minule četiri godine bilo sa strukturisanim dijalogom? Gotovo ništa, jer bošnjačka strana, baš kao i Incko, naprosto nisu htjeli da se problem riješi ni na taj način. E, pošto je Srpska na to odgovorila novom odlukom o referendumu, čitava priča se, evo, ponavlja. Ne zna se šta je veći cinizam: da li kad v.p. Incko srpsko insistiranje na izvornom Dejtonu optužuje kao antidejtonsko, ili kada jedan od visokih predstavnika, koji su zapravo bili izvršioci radova na razgradnji Dejtona, apeluje da se poštuju odredbe tog istog sporazuma.
Šta tek reći na tvrdnju sa iste adrese da su poslanici Narodne skupštine RS izglasali nametnute zakone i tako i sami participirali u reviziji Dejtona? Pod diktaturom visokih predstavnika, koji su do unazad desetak godina razmahivali mačem “bonskih ovlašćenja” uzduž i poprijeko manjeg dijela bosanskog protektorata, vladao je strah od smjena i hapšenja zbog učešća u građanskom ratu. Srpski političari su nemoćno podlijegali takvim pritiscima, a funkcioneri međunarodne zajednice se naknadno još čudili kako su Srbi pristajali čak i na ono što se od njih nije očekivalo.
Cijenim pravnu struku i nauku, ali ponekad mi prihvatanje pravne rasprave o tome da li Srpska ima ili nema ustavno pravo na referendum djeluje kao uvlačenje u priču u kojoj sve može da bude potvrđeno ili osporeno, zavisno od volje politički nadmoćne strane u dijalogu. Podsjeća na scene iz Haškog tribunala kada advokati ozbiljno brane optužene kao da se radi o građanskom sudu, iako znaju da se radi o sudu na kome se pravila stvaraju u toku suđenja, da se primjenjuje formula o kolektivnom zločinačkom poduhvatu, da se sudi i za nečinjenje i sl. Zar u 21. vijeku uopšte treba ulaziti u raspravu o elementarnom demokratskom pravu građana da se neposredno izjasne o bilo kom pitanju? Utoliko više što referendum ima isključivo konsultativni karakter, a odluku o vraćanju pravosuđa u okvire entiteta može donijeti jedino Narodna skupština RS, bilo – ne bilondi bez obzira na njegov ishod.
Da bi se od referenduma po svako cijenu napravio bauk koji kruži regionom, proglašen je korakom do secesije i tako stavljen u kontekst škotskog, katalonskog i potencijalno drugih sličnih referenduma koji prijete razgradnjom starih evropskih država. Kako to da vraćanje jedne otete dejtonske nadležnosti u izvorne okvire entiteta može da bude korak do secesije, Incko nije ni pokušao da objasni. Naprotiv, čak i deklaracija vladajuće stranke o velikom referendumu, koji je uslovno najavila za 2017. godinu, ne pominje nezavisnost nego samostalnost RS u okviru BiH kao konfederacije ili unije.
Druga je stvar raspoloženje srpskog naroda u BiH, koji žali za dvije bivše države u kojim je bio zajedno sa maticom, ali to ne može promijeniti Incko. Jednako kao što ne može da promijeni što druga dva naroda, zajedno sa Erdoganom i Davutogluom, sanjaju neoosmanistički san o povratku pustog turskog, odnosno o povratku nezavisne hrvatske države u kojoj je bila i BiH, ali to Incku i ne smeta.
Tokom njegovog mandata govorilo se da će biti posljednji v.p. u BiH, a povodom isteka dvije godine, ne samo Srpska i Rusija nego i EU se založila da se OHR zatvori ili bar izmjesti izvan BiH. SAD su, međutim, insistirale da mu se rok trajanja produži, zajedno sa “bonskim ovlašćenjima” sve do ispunjenja nekih nedefinisanih uslova koji mu garantuju beskonačnost. Istini za volju, Incko nije otimao, nametao i smjenjivao kao što su to činili Vestendorp, Petrič i, pogotovo, Ešdaun. Uticajna američka novinarka i Holbrukova udovica Keti Morton ga je u “Njujork tajmsu” kritikovala zbog nerada i produženih vikenda doma u Austriji, a nisu ga tetošili ni sa drugih strana. Legenda, međutim, kaže da Incko nije bio favorit Amerike pri izboru za v.p., ali da je, na putu za Njujork na intervju kod genseka UN, svratio u Vašington i prošao na konkursu.
Dužnost Valentina Incka i nije da bilo šta riješi u BiH, nego baš obratno. Njegovo je da povremeno prijeti Srbima, da Bošnjacima osvježava lažne nade i da za Hrvate traži i ne nađe rješenje. Drugim riječima, da čuva simetriju nezadovoljstva, da održava konflikt i da zemlju u dvorištu Evrope uvijek drži, kako bi sam rekao, nad provalijom novog građanskog rata, koji bi opet jedino Amerikanci mogli da zaustave. To dobro radi i zato je na funkciji dvostruko duže nego bilo koji od njegovih prethodnika.
I dok EU, uprkos svim sopstvenim nevoljama, pokušava da oživi strukturisani dijalog o pravosuđu i ponovo u posljednji čas prevenira referendum, stigla je vijest da su dvojica inostranih sudija u Sarajevu presudila protiv Dana Republike Srpske i tako dali novi impuls da se referendum održi. Uliva nadu što se neki globalni odnosi mijenjaju, ali treba imati na umu da je svaka supersila osiona, a da u silaznoj fazi opadanja moći često napumpava samopouzdanje baš na malim i nejakim.
Nenad Kecmanović
fsksrb.ru
