Mase srpskog naroda prebegle su iz Srbije u tadašnju Ugarsku 1690. i kasnije 1740. Naselile su se na teritorije današnje Vojvodine i južne Mađarske. Srbi su došli sa rukopisnim knjigama (srbulje). Nastavljen je rad na prepisivanju knjiga na srpskoslovenskom jeziku uz unošenje osobina srpskog jezika. U tom radu isticali su se kaluđeri koji su pobegli iz manastira Rače kraj Drine.
Piše: Saša Nedeljković
Srpska književnost bila je pisana na srpskoj redakciji crkvenoslovenskog. Pisci su bili Gavril Venclović i Đorđe Branković. Zatim je bila ruska redakcija crkvenoslovenskog sa Žefarovićem, Orfelinom i Rajićem. Dositej piše na srpskom narodnom jeziku. (1) Venclović je pisao u knjigama duhovnog i crkvenog sadržaja u srpskoj redakciji crkvenoslovenskog i narodnim u propovedima i knjigama za narod. (2) Zaharija Orfelin je naučna dela pisao ruskom redakcijom crkvenoslovenskog jezika a popularna na narodnom jeziku. Peto izdanje njegove knjige Iskusni podrumar na srpskom jeziku štampano je 1885. (3) Jovan Rajić služio se sa oba jezika. Nasuprot njima Dositej piše isključivo narodnim jezikom. (4) Kao prosvetitelj on namenjuje svoja dela i katolicima i muslimanima. Za njega više nisu postojale verske pregrade koje su delile srpski narod. (5)
Srpski književnici oko Milovana Vidakovića pisali su na srpskom jeziku oplemenjenim starim slovenskim oblicima i rečima. U osnovi to je bilo domaće narečje uz proizvoljnu mešavinu ruske redakcije crkvenoslovenskog i srpskog jezika. (6) Samo je Sava Tekelija smatrao da je pravi srpski jezik crkveno slovenski. Ostali srpski književnici bili su za srpski narodni jezik ali za istorijski pravopis i azbuku. (7)
Aleksandar N. Milićević je u listu „Narodna Odbrana” iz 1940. tvrdio za slavenosrpske pisce : „pisalo se srpsko-slovenski, rusko-slovenski, srpsko-rusko-slovenski; dodavala se i oduzimala proizvoljno slova pojedinim rečima; uzimao se čas ovaj čas onaj dijalekt; kod jednog istog pisca, na jednoj istoj strani knjige, bile su zastupljene sve ove nedoslednosti. …. Teško je bilo dokazati tadašnjim nazovi književnicima da književnost treba da služi svima društvenim redovima, a ne samo jednoj društvenoj klasi, koja je pisala sebi i za sebe, jezikom i pravopisom koje često ni sama nije razumevala. A što je naročito otežavalo Vuku posao bilo je i to, što su predstavnici toga haosa u književnosti bili većinom ljudi sa velikim društvenim ugledom, sa zvučnim titulama, na visokim društvenim položajima; crkveni i svetovni poglavari.” (8) Vuk je napadao srpske više slojeve (plemstvo i graždane) da su se otuđili od svog naroda i običaja. Govorio je : „I što je god mjesto veće i ima u sebi više gospode i književnika, to se u njemu govori gore : tako seljaci govore bolje od varošana, a sluge od gospodara”.(9) Vuk Karadžić odbacio je ranije književnosti na narodnom jeziku i uzeo za osnovu tadašnji čist narodni jezik sa sela. Radeći svoj rečnik nije se hteo koristiti bogatim materijalom starijih rečnika. (10) Zahtevao je da se piše srpski, a da se istrebe crkveno-slovenski oblici. Zadržao je neke slovenske reči koje su mu bile potrebne, posebno za prevod Novog Zaveta. (11)
Tokom tog sukoba javlja se pokret Srba katolika u Dubrovniku.
Reljković i Katančić bili su katolici i književnici koji su pisali srpskim jezikom. Matija Petar Katančić istakao je „naši Iliri svuda Srbljima zovu” i „Svako zna koliko je daleko između Ilira što žive na Dunavu i Dubrovnika pa ipak nema druge razlike u govoru nego da ih je oboje rodila ista majka”. (12) Gundulićev „Osman” štampan je u Dubrovniku 1826. a budimsko ćirilično izdanje Jefte Popovića 1827. (13) Time su čitaoci mogli da se upoznaju sa najznačajnijim delom dubrovačke književnosti.
Medo Pucić bio jedan od prvih dubrovčana koji je prihvatio ideje italijanskog romantičarskog nacionalizma. Iako je bio konzervativan Medo Pucić je prihvatio one ideje talijanskog mesijanizma koje su po njegovom mišljenju, mogle poslužiti slovenskim preporodima. Kao student prava u Padovi upoznao se i sprijateljio sa Janom Kolarom, koji je boravio u Veneciji. Od 1842. do 1844, napisao je članke za tršćanski list Favilla (Iskra). Medo Pucić je napisao pesmu, deo ciklusa “Bosanske davorije” u kojoj je izražavao svoj srpski nacionalizam. I Nasuprot Vuku, Srbi katolici na čelu sa Medom Pucićem smatrali su za svoju dužnost da klasična ostvarenja dubrovačke književnosti uđu u novu srpsku književnost. (14) Medo Pucić bavio se istorijom dubrovačke književnosti. Sem sopstvenih dela izdao je „Slavljanska antologija iz rukopisah dubrovavačkih pjesnikah” 1844. Pisao raspravu o Ignjatu Đorđiću. Iz dubrovačke arhive prepisao je i objavio „Spomenici Srpski” I 1858, II 1862. Dokumenti su bili značajni za poznavanje starog jezika i stila. (15) Časopis „Dubrovnik cviet narodnog knjižestva” pokrenuli su 1849. Medo Pucić, Matija Ban i Ivan August Kaznačić da izdavanjem sačuvaju književna dela starih dubrovčana i da omoguće da se oglase mlade generacije dubrovačkih pisaca. (16)
Godišnjak „Dubrovnik” izazvao je Antu Starčevića na njegov prvi javni nastup protiv srpskog nacionalizma u Dubrovniku 1851.(17)
Dubrovački Srbi katolici su nasuprot Vuku težili očuvanju tradicije. Shvatajući značaj Svetog Save za Srbe Ban je nagovorio paroha Nikolajevića da uvede proslavu Svetog Save za dubrovačku pravoslavnu zajednicu. (18) Povodom obeležavanja hiljadugodišnjice Svetih Ćirila i Metodija u Rimu 5 jula 1863. izveden je „Slavospjev Sv. Ćirilu i Metodu” koji je napisao Medo Pucić. Pucićev prijatelj Franc List napisao je muziku. List je napisao kompoziciju za muški hor i orgulje, a priredio je i za klavir. Papa Pije IX je zbog izvođenja „Slavospjeva Sv. Ćirilu i Metodu” došao na bogosluženje u „Ilirskom kolegiju Svetog Jeronima”. List je sedeo za orguljama prilikom izvođenja, a pevao je hor bugarskih kanonika. (19)
Posle kraja apsolutizma osnovana je Narodna štionica 1863. Na čelu osnivača bili su braća Niko i Medo Pucić. Štionica je izdavala književni godišnjak „Dubrovnik zabavnik”. U njemu su objavljivali i dubrovčani koji su živeli izvan Dubrovnika Valtazar Bogišić, Nikša Gradi i Matija Ban. (20)
Sa Omladinskim pokretom pitanje jezika i književnosti rešeno je u korist Vukove reforme.
Na prvoj skupštini u Novom Sadu 1866. osnovana je Ujedinjenja Omladina Srpska. (21) Srbi katolici su nastavili svoj rad na književnim tradicijama. Valtazar Bogišić je izdao bugarštice u knjizi „Narodne pjesme iz starijih, najviše primorskih zapisa” 1878. (22) Uprkos pobedi vukovaca dubrovački Srbi katolici nastavili su da pokušavaju da književni jezik zasnivaju na jeziku književne tradicije uz vukov jezik sa sela. To su uočili i pisci istorija srpske književnosti. Jovan Skerlić je u svojoj istoriji srpske književnosti za Medu Pucića istakao da je bio poslednji bard dubrovački koji je vaskrsavao iz prošlosti staru dubrovačku književnost i vezivao je sa novom srpskom književnosti. (23) Ali pobeda Vukovog pravca nije bila potpuna.
Dr Milan Rešetar je pri izdavanju Njegoševih dela bio i prvi komentator Njegoša. U svojim komentarima uz nova izdanja Njegoševih dela kao vukovac isticao Njegoševo povođenje za slavenosrpskim piscima (Mušicki i Sima Milutinović Sarajlija). Njegoš je pisao slavenosrpskom ortografijom, ali je od Vuka preuzeo slova đ, ć i dž. (24) Može se reči da Njegoš pisao u tradiciji slavenosrpske književnosti a da je prihvatao ponešto od Vuka.
Književniku Jakovu Ignjatoviću niko nije mogao da ospori talenat. Bio je objavljivan, ali su štampari ispravljali njegove tekstove. Tadašnji kritičari grdili su njegov jezik. Nalazio se između slaveno-srpskog i Vukovog pravca pomešan sa pokrajinskim rečima Sentandreje i Slavonije. Trudio se da piše čistim narodnim jezikom. Njegovo delo bilo je „prilog istoriji razvitka srpskog književnog jezika”. Nije bio „zakovana starovolja” ali nije mogao da se odvikne od upotrebe starijih slova. (25) Vukovci su ignorisali pisca Đorđa Markovića Kodera jer je izmišljao nove reči.
Početak srpske gimnastike može se vezati uz ime književnika Đorđa Markovića Kodera, koji je dugo vremena bio zanemaren od književnih istoričara. Većina sokola koji su pisali o počecima srpskog sokolstva bavila se samo njegovim gimnastičkim radom. Nije ih zanimao njegov književni rad sem Vojislava Rašića koji je pišući u Srpskom Sokolu 1907. isticao da je Koder stvarao nove reči jače no i jedan iz njegovog doba, kad bi bio prinuđen da poetski iskaže svoje poetsko nadahnuće i Boška Mešterovića koji je svom članku „Razvoj srpskog Sokolstva“ iz 1925. naveo : „Đorđa Markovića nazvanog Koder, jednog romantičnog osobenjaka rodom iz Sremske Mitrovice, čoveka koji je govorio desetinu stranih jezika i pisca za ono doba čuvenog speva Romoranke.“ (26) Meša Selimović je smatrao da uz vukovsku jezičku struju, bila i druga pogodnija za izražavanje misli, i apstrakcija. Nosioci te druge struje po njemu bili su Venclović, Sima Milutinović Sarajlija i Njegoš. (27)
Za Dositeja jezik književnosti bio je srpski uz korišćenje reči iz dotadašnje crkvenoslovenske tradicije. Za Vukove pristalice čist narodni jezik bio je jezik sela. Uz njih su postojale druge struje koje su štampale dela iz književnog nasleđa kao dopunu novijoj književnosti. Održavali su kontinuitet uprkos prekida. U tome je njihov značaj za srpsku književnost. Iako je pobedila vukova struja u književnom jeziku, postojale su i druge struje među književnicima. Čitani su kultni pisci kao Dositej, Njegoš i Jakov Ignjatović. A Dubrovački književnici su se trudili da štampaju dela starih dubrovačkih pisaca. Matica Srpska je nastavila svoj rad od osnivanja do danas.
Saša Nedeljković
član Naučnog društva za istoriju zdravstvene kulture Srbije
Napomene :
1. Miraš Kićović, „Stogodišnjica Matice Srpske”, „Brastvo”, XXI, Beograd, 1927, str. 141;
2. A. Belić, „Književni jezik Srpskohrvatski”, „Narodna Enciklopedija SHS”, knjiga II, Zagreb, str. 320;
3. Dr. Tih. Ostojić, „Istorija srpske književnosti”, Beograd, 1923, str. 125;
4. A. Belić, „Književni jezik Srpskohrvatski”, „Narodna Enciklopedija SHS”, knjiga II, Zagreb, str. 320;
5. Dr. Tih. Ostojić, „Istorija srpske književnosti”, Beograd, 1923, str. 128;
6. A. Belić, „Književni jezik Srpskohrvatski”, „Narodna Enciklopedija SHS”, knjiga II, Zagreb, str. 320;
7. Miraš Kićović, „Stogodišnjica Matice Srpske”, „Brastvo”, XXI, Beograd, 1927, str. 152;
8. Aleksandar N. Milićević, „Vuk kao rasni učitelj energije”, „Narodna Odbrana”, Beograd, 2 mart 1940, br. 9, str. 253;
9. Dr. Tih. Ostojić, „Istorija srpske književnosti”, Beograd, 1923, str. 149;
10. A. Belić, „Književni jezik Srpskohrvatski”, „Narodna Enciklopedija SHS”, knjiga II, Zagreb, str. 321;
11. Dr. Tih. Ostojić, „Istorija srpske književnosti”, Beograd, 1923, str. 152;
12. Momčilo Subotić, „Pokret Srba katolika u Dubrovniku i Dalmaciji”, „Ljetopis Matice srpske u Dubrovniku”, Beograd, 2010, str. 117;
13. Zlata Bojović, „Milan Rešetar kao izdavač dubrovačkoh pisaca”, „Srpski molitvenik Spomenica Milanu Rešetaru”, Beograd, 2016, str. 82;
14. Ivo Banac, „Vjersko “pravilo” i dubrovačka iznimka : Geneza dubrovačkog kruga “srba katolika”, „Dubrovnik”, 1990, br. 1-2, str. 183, 184, 186, 187, 202;
15. B. Petrović, „Pucić Medo knez”, „Narodna Enciklopedija SHS”, knjiga III, Zagreb, 1928, str. 609; Dr. Tih. Ostojić, „Istorija srpske književnosti”, Beograd, 1923, str. 290;
16. Irena Arsić, „Od srpske Atine do jugoslovenske provincije : kulturne prilike u Dubrovniku rešetarovog vremena (1860-1942)”, „Srpski molitvenik Spomenica Milanu Rešetaru”, Beograd, 2016, str. 44;
17. Ivo Banac, „Vjersko “pravilo” i dubrovačka iznimka : Geneza dubrovačkog kruga “srba katolika”, „Dubrovnik”, 1990, br. 1-2, str. 206;
18. Ivo Banac, „Vjersko “pravilo” i dubrovačka iznimka : Geneza dubrovačkog kruga “srba katolika”, „Dubrovnik”, 1990, br. 1-2, str. 207, 208;
19. Vera Crljić, „Slavospjev. Pesma Meda Pucića posvećena slovenskim apostolima”, „Bratstvo”, XVIII, Društvo Svetog Save, Beograd, 2013, str. 17, 18,
20. Irena Arsić, „Od srpske Atine do jugoslovenske provincije : kulturne prilike u Dubrovniku rešetarovog vremena (1860-1942)”, „Srpski molitvenik Spomenica Milanu Rešetaru”, Beograd, 2016, str. 44;
21. Dr. Tih. Ostojić, „Istorija srpske književnosti”, Beograd, 1923, str. 292, 293;
22. Dr. Tih. Ostojić, „Istorija srpske književnosti”, Beograd, 1923, str. 136;
23. Vera Crljić, „Slavospjev. Pesma Meda Pucića posvećena slovenskim apostolima”, „Bratstvo”, XVIII, Društvo Svetog Save, Beograd, 2013, str. 21;
24. Aleksandar Milanović „Milan Rešetar kao tumač i priređivač Njegoševog dela”, „Srpski molitvenik Spomenica Milanu Rešetaru 1512-1942-2012”, Beograd, 2016, str. 109;
25. Momčilo Ivanić, „Milan Narandžić”, Srpska književna zadruga, 60 61, Beograd, 1900, str. XLIV, XLV;
26. Boško Mešterević, „Razvoj srpskog Sokolstva“ I, „Soko Dušana Silnog“, Beograd, oktobar 1925, br.8, str. 115; Saša Nedeljković, „Sokoli pregaoci“, „Dobrovoljački glasnik“, Beograd, jun 2003,br. 21, str.241;
27. Predrag Piper, „Aktuelnosti pogleda Meše Selimovića na reformu Srpskog književnog jezika”, „Spomenica Meše Selimovića – povodom stogodišnjice rođenja (1910-2010), Beograd, 2010, str. 272;
