Uoči 83. godišnjice velikog protesta održanog 27. marta 1941. godine, kada je stanovništvo tadašnje Kraljevine Jugoslavije odbilo pristupanje Trojnom paktu izlaskom na ulice mnogih gradova, Arhiv javnih skupova pokušao je da uradi procenu mogućeg broja ljudi koji je učestvovao u tim demonstracijama u Beogradu.
Na današnji dan 1941. godine na ulice Beograda i drugih većih gradova u zemlji izašle su mase demonstranata nezadovoljnih potpisivanjem protokola o pristupanju Kraljevine Jugoslavije nacističkom Trojnom paktu. Ulicama se orila čuvena parola: „Bolje rat nego pakt, bolje grob nego rob”.
U svetskim okvirima, ovi događaji su tumačeni kao značajan antifašistički gest i početak borbe protiv fašizma u Drugom svetskom ratu. Međutim, novija revizionistička istorija pokušava da ovaj antifašistički značaj potpuno ospori, sugerišući da su demonstracije bile rezultat isključivo „stranih službi”.
Iz Arhiva javnih skupova ističu da je problem sa ovakvom vrstom istorijske procene neposedovanje odgovarajuće vizuelne dokumentacije događaja – fotografija koje prikazuju celokupnu masu demonstranata u momentu najveće brojnosti. Iako postoje mnoge fotografije ovog događaja, one prikazuju samo parcijalnu situaciju na određenim punktovima.
Drugi problem sa procenom ovako dinamičnih, stihijskih događaja bez jasnog scenarija jeste u tome što su trajali satima i veoma je teško proceniti koliko je ljudi ukupno učestvovalo u njima tokom celog trajanja.
„Zato je kao polazna pretpostavka u ovoj proceni uzeto poređenje sa događajem u savremenoj istoriji koji je bio slične magnitude, dinamike i prevratničke prirode, a za koji postoji dovoljno vizuelne dokumentacije i još živa sećanja učesnika da se može steći jasnija slika o brojnosti. Kao prirodan izbor događaja za poređenje, nameće se 5. oktobar 2000. godine’’, navode iz Arhiva.
Arhiv javnih skupova pre svega ukazuje na to da je na vrhuncu događaja ispred Skupštine tada bilo oko 80.000 ljudi. No budući da je događaj trajao čitavog dana do kasno uveče, ulicama Beograda za to vreme je procirkulisao veći broj ljudi nego što je bio prisutan u momentu kulminacije. Veoma je teško proceniti koliki je bio taj broj, pa je potrebno dati neki širi raspon, i zato se Arhiv javnih skupova drži širokog okvira od 80 do 120 hiljada ljudi, kao svoje procene broja učesnika petooktobarskog prevrata.
„Ako imamo na umu da je Beograd uoči Drugog svetskog rata imao oko četiri puta manje stanovnika nego na smeni milenijuma, možemo pretpostaviti da je 27. marta 1941. na njegovim ulicama bilo i oko četiri puta manje demonstranata. Ipak, ovu pretpostavku možda treba uzeti sa određenom rezervom, jer postoje indicije da su u prvoj polovini prošlog veka ljudi bili u određenoj meri spremniji da izađu na ulicu radi izražavanja svojih političkih stavova nego danas’’, kažu iz Arhiva i dodaju da treba imati na umu i to da su 5. oktobra mnogi učesnici prevrata organizovano dovoženi u Beograd iz drugih delova Srbije, što 27. marta nije bio slučaj, pa ova okolnost može da neutrališe eventualne efekte prethodne pretpostavke. Tako se opet vraćamo polaznoj pretpostavci o linearnom smanjenju broja učesnika za oko četiri puta u odnosu na 5. oktobar 2000, zaključuju iz Arhiva.
Imajući sve to na umu, Arhiv javnih skupova procenjuje da se broj demonstranata 27. marta 1941. na ulicama Beograda, imajući na umu tadašnji broj stanovnika, najverovatnije kretao u rasponu između 20 i 30 hiljada.
A.G.A.
