Srbi su napustili odbranjene opštine i naselja tadašnjeg Srpskog Sarajeva – Grbavicu, Nedžariće, Ilidžu, Ilijaš, Hadžiće, Vogošću, Rajlovac, okolna sela i zaseoke iako su u ratu izdržali 35 ofanziva muslimanskih vojnika. Živote za Srpsko Sarajevo položilo je više od 4.200 boraca i oko 2.000 civila. Ali, nakon parafiranja Dejtonskog sporazuma, Srpsko Sarajevo je pripalo muslimanima. Jauci majki dok otkopavaju grobove kćeri i sinova i zvuci sanduka koji udaraju dok ih stavljaju na kola i danas odzvanjaju iznad Sarajeva. Srpske majke nisu htele kosti dece da ostave u Sarajevu koje je preko noći postalo muslimansko. Kolona sa preko 100.000 Srba koja izlazi iz Sarajeva preko Trebevića i ide u nepoznato slika je koja nikada neće izbledeti kod generacija koje su bile u njoj, kao i onih koji su ih dočekivali po opštinama Srpske, Srbije i Crne Gore. Sneg i hladnoća tih dana u Sarajevu samo su dodatno otežavali Srbima napuštanje domova gde su vekovima živeli.
Ostaće i zapisano da je egzodus Srba iz Sarajeva treći po brojnosti, odmah nakon onog iz Hrvatske i sa Kosova i Metohije. Ovoj tragediji srpskog naroda, kao i mnogim drugima, pečat je dala i međunarodna zajednica. Iako je bilo dogovoreno da napuštanje Srpskog Sarajeva započne 23. marta, preko noći je početkom februara stiglo obaveštenje iz međunarodne zajednice da se rok pomera.
Predstavnici tadašnjeg IFOR delili su letke da je taj rok pomeren za 23. februar, odnosno mesec dana ranije od dogovorenog. Međunarodna zajednica je saopštila da će 23. februara policija muslimansko-hrvatske federacije ući u Vogošću, Novi grad i Centar, 29. februara u Ilijaš, 6. marta u Hadžiće, 12. marta na Ilidžu i u Trnovo, a 19. marta u Novo Sarajevo i Stari grad. Tadašnji visoki predstavnik Karl Bilt i njegov zamenik Mihael Štajner pozivali su Srbe da ne napuštaju svoje domove i da ostanu da žive pod vlašću muslimansko-hrvatske federacije, deleći im letke sa stihovima poznate pesme Alekse Šantića “Ostajte ovde”.
Međunarodna misija u BiH je dozvolila da ratni muslimanski lider i tadašnji predsednik SDA Alija Izetbegović, putem medija poruči da će “svaki Srbin koji je nosio pušku biti izveden pred sud”. To je tada, praktično značilo da bi, osim žena i dece, svi Srbi završili u muslimanskim zatvorima. Ljubiša Ćosić, gradonačelnik Istočnog Sarajeva, kaže za “Novosti” da je “seoba” Srba iz Sarajeva 1996. godine, najveće demografsko pomeranje stanovništva jednog naroda posle Drugog svetskog rata na jednom mikroprostoru. – Ovde se može govoriti o dva egzodusa Srba iz Sarajeva. Prvi je bio odmah na početku rata 1992. godine kada je sa teritorije Sarajeva koje je bilo pod kontrolom tzv. Armije BiH izašlo oko 40.000 Srba.
Odlazili su iz Sarajeva da ne bi doživeli sudbinu našeg naroda u svim prethodnim ratovima – ističe Ćosić. On kaže da su muslimani u ratu kada se govori o Sarajevu držali delove opštine Stari grad, Centar, Novo Sarajevo i Novi grad, a što je bilo oko 30 odsto predratnog grada. Oko 70 odsto Sarajeva je bilo u rukama Srba i zvalo se Srpsko Sarajevo. To su bili delovi grada gde su Srbi vekovima živeli, kaže Ćosić: – Po “Dejtonu” kreće srpsko stradanje u Sarajevu, od 21. novembra 1995. godine i završava se 16. marta kada poslednji Srbi sa Grbavice izlaze a ukupno 120.000 ljudi krenulo je u nepoznato. Ljudi su izašli zbog straha za živote jer su znali da su imali krvave napade muslimana čitav rat na njihova naselja. Nisu mogli očekivati sigurnost ako ostanu. Strahovali su od odmazde muslimana i Izetbegovićevih pretnji da će hapsiti sve koji su nosili pušku. A ljudi koji su nosili pušku su bili domaćini koji su branili svoje domove i nikoga nisu napadali. On dodaje da je manji broj Srba koji su izašli te 1996. ostao na teritoriji sadašnjeg Istočnog Sarajeva i napravljen je jedan grad koji iz godine u godinu raste i razvija se. – Dve trećine Srba otišlo je put drugih delova Srpske, Srbije i Crne Gore. Žrtva Srba iz Sarajeva je i stvorila Republiku Srpsku, jer su oni otišli da žive u mnoge druge opštine Republike Srpske. Da Srbi iz Sarajeva nisu otišli u druge opštine RS, ni Srpska danas demografski ne bi izgledala kako izgleda. Istočno Sarajevo je danas grad svih 150.000 Srba koji su napustili Sarajevo – poručio je Ćosić.
Srbi izbegli iz Sarajeva podneli su veliku žrtvu za Republiku Srpsku, a opština Sokolac je jedna od onih koja im je pružila utočište i postala novi dom, dok su u tom mestu svoj večni mir pronašli i junaci sahranjeni na Novom Zejtinliku, kaže za “Novosti”, načelnik Sokoca Milovan Bjelica. On ističe da su tokom egzodusa sarajevskih Srba prenošeni i posmrtni ostaci njihovih najbližih, što je jedinstven primer:
– Egzodus Srba iz Sarajeva jedan je od istorijskih događaja u rangu egzodusa Jevreja iz Španije i Grka iz Male Azije. Srbi izbegli iz Sarajeva dali su dodatni impuls životu svih gradova u Republici Srpskoj i Srbiji u koje su izbegli, te su u njima oplemenili kulturni, naučni i svaki drugi segment života. Dali su veliku žrtvu za stvaranje i odbranu Srpske. Dekan Filozofskog fakulteta Univerziteta u Istočnom Sarajevu Draga Mastilović kaže da bi se čitava istorija srpskog naroda na prostoru Sarajeva mogla sažeti u rečenicu da je to bio jedan veoma dugi, viševekovni kontinuitet trajanja i zatiranja.
– Koliko dugo Srbi traju na ovim prostorima, toliko traju i nastojanja da se oni, ako ne sasvim zatru, a ono barem svedu na meru i prostor koji drugima odgovara – kaže Mastilović. Ono što se desilo sarajevskim Srbima u poslednjoj deceniji 20. veka, kaže Mastilović, predstavlja vrhunac procesa zatiranja i to ne samo fizičkog već i ekonomskog, kulturnog, duhovnog, istorijskog, da bi se to na kraju pretvorilo u zatiranje pamćenja i prava na pamćenje, koje nažalost i danas traje. Mastilović naglašava da ovaj progon predstavlja vrhunac stradanja i zaokruživanje procesa zatiranja Srba u Sarajevu, koji su preko noći postali beskućnici i krenuli u izbeglištvo i rasejanje širom sveta, ostavljajući ne samo svoju imovinu, već i grad koji su vekovima gradili. – Srbi ni grobove svojih najmilijih nisu ostavljali i njih su nosili sa sobom, kao siguran znak i zavet da se u taj grad više nikada neće vratiti – poručio je Mastilović.
S. Mišljenović
