Mjesec i po dana od početka Velikog rata Srpske državne željeznice na svojim prugama i dalje su prevozile putnike. Doduše, vozni red se sve više prilagođavao potrebama vojske, pa je tog četvrtka, 10. septembra 1914. godine, jutarnji voz iz Beograda, sa stanice Resnik, preko Ralje za Mladenovac, i dalje na jug prema Nišu, kasnio zbog ukrcavanja velikog broja regruta koji su se uputili na zborno mjesto u Ralji. Tako je bilo i u naredna dva dana, pa je ta varošica, privremeno sjedište Beogradskog vojnog okruga, bila u subotu prepuna budućih vojnika.
Tri nedjelje ranije, 24. avgusta, srpska vojska protjerala je preko Save i Drine i posljednjeg austrougarskog vojnika, čime je odbačena prva neprijateljska ofanziva na Srbiju, započeta 12. avgusta prelaskom trupa Dvojne monarhije preko Drine. Ofanziva je praktično okončana pobjedom srpske vojske na potezu planine Cer, jugoistočno od Šapca (Cerska bitka), što je ujedno bila i prva pobjeda saveznika u Velikom ratu. Francuski listovi su o tom podvigu naširoko pisali, ne toliko da bi se divili malenoj Srbiji, već da bi svojim trupama podigli moral jer je njemačka konjica nekoliko dana ranije ušla u glavni grad susjedne Belgije, a njemačka čizma ozbiljno zaprijetila opsadom Pariza.
Pobjeda srpske vojske na Ceru bila je blistava, ali su gubici u ljudstvu bili veliki. Iz stroja je izbačeno 259 oficira i 16.045 podoficira i vojnika. Za malenu Srbiju to je bio veliki gubitak, imajući u vidu da je u prethodnim balkanskim ratovima, okončanim samo godinu dana ranije, već izgubila oko 44 hiljade oficira, podoficira i vojnika.
ALI TO NIJE BIO SAMO VOJNIČKI PROBLEM. Veliki gubici u starješinskom kadru bili su istovremeno i veliki gubici srpske inteligencije. Zbog toga je srpska vlada dugo oklijevala da u odbranu otadžbine pozove dvije dospjele klase đaka, kao i sve studente i svršene akademce koji su zbog prethodnih ratova odložili služenje vojnog roka. Ali kada je postalo jasno da će uslijediti nova ofanziva snažnijeg neprijatelja i da će poslije prvog poraza austrougarska vojska biti spremna da ponovi stravične zločine nad civilnim stanovništvom, odluka se morala donijeti. Od mladih školovanih ljudi najbrže se mogao proizvesti nedostajući podoficirski kadar, pa je u tu svrhu u Skoplju, daleko u pozadini, formiran Đački bataljon, da bi 14. septembra (1. septembra po starom kalendaru) započeo sa obukom.
„Može Švaba sve do Ralje, al’ od Ralje nema dalje”, zapjevali su đaci već prvog dana okupljanja, uvjereni u svoju mladost i snagu i riješeni da odbrane otadžbinu. Pjesmu su prihvatili i oni koju su na zborno mjesto došli sutradan, da bi u subotu, 12. septembra u šest sati po podne svi zajedno zasebnim vozom krenuli za Skoplje, u beskrajno dugoj kompoziciji furgon vagona sa natpisom „42 VOJNIKA 8 KONjA”.
A TAMO NA JUGU, u Skoplju, tek što su uspjeli da smjeste brojne izbjeglice sa sjevera, sutradan se zapitaše ko su ovi mladi ljudi od čije su se pjesme i dovikivanja zaorile ulice kraj Vardara i park kod Idadije. Brzo se saznalo da su u nekoliko vozova, organizovani po okružnim komandama, pristigli na vojnu obuku đaci iz Šapca, Užica, Čačka, Kruševca, Kragujevca, da su se Nišlije usput pridružile Beograđanima i da su iz novooslobođenih krajeva stare Srbije posebnim vozom pristigli đaci iz Bitolja i Prilepa.
„Tog 1. septembra, tačno u osam izjutra, sa Idadije je krenula dugačka povorka”, kazivaće kasnije Vlastimir S. Petković, potonji književnik i novinar, jedan od učesnika događaja.
„Na čelu je bila vojna muzika. Dok se išlo kejom kraj Vardara, odjekivala je pjesma. Preko Dušanovog mosta urnebesno klicanje. Za povorkom svetina. Najposlije, po pravcu kojim se pošlo, vidi se kuda ide povorka. Stare turske artiljerijske kasarne, izvan Skoplja, na brijegu desno od puta za Tetovo, određene su za prihvat Đačkog bataljona.”
Đaci podnarednici su 14. januara 1915. godine unaprijeđeni u čin narednika, a 25. oktobra 1915. godine u čin rezervnih pješadijskih potporučnika.
U tzv. plave kasarne pristiglo je oko hiljadu i po mladih ljudi, da bi nakon ljekarskog pregleda na obuci ostalo njih 1.321. Prvo je formirano pet četa, a malo kasnije i šesta, većinom od studenata koji su pristigli iz Francuske, Belgije, Engleske, Njemačke i Rusije. Obuka je bila ubrzana jer je na sjeverozapadu zemlje neprijatelj započeo novu ofanzivu. A onda, u nedjelju, 15. novembra, u prvi sumrak, zvuci trube pozvali su Bataljon na zbor. Oštar glas komandanta kasarne potpukovnika Dušana Glišića, junaka iz prethodnih balkanskih ratova, saopštio je sljedeće: „Ovoga časa dobio sam od Vrhovne komande naređenje da vas prvim vozom uputim na bojno polje.” Više nije trebalo da govori, a nije ni mogao jer ga je presjeklo hiljadu i trista grla sa: „Živio!” Jedino oni koji su mu bili bliže mogli su na njegovom licu nazreti osmijeh i čuti: „Eto djeco, došao je za vas taj čas.”
„Pa zar i njih? Nesrećna djeca! Đaci odlaze na front!”, pod teškim utiscima tih strašnih riječi zabruja isto veče drevni carski grad Skoplje. A gore u kasarni nasta žurba i priprema za put. Naredba je slijedila naredbu, a ona posljednja donese svima unapređenje u čin kaplara. Oduševljenju nema kraja dok se prima oružje, municija i hrana, i dok se sjajne zvjezdice prišivaju na upravo pristigle uniforme.
DRUGA NEPRIJATELjSKA OFANZIVA na Srbiju započeta je 8. septembra 1914. godine. Više od 400.000 vojnika austrougarske Balkanske vojske stuštilo se na Srbiju. Snažan otpor 270.000 srpskih vojnika ponovo je raspršio plan Beča o brzom prodoru ka središtu zemlje, pa se duž granične Drine razvio front. Slijedile su duge rovovske borbe sa obostranim gubicima (Bitka na Drini), ali je usljed manjka hrane, obuće i odjeće (zima je te godine mnogo ranije počela), a naročito artiljerijske munucije, srpska vojska bila prinuđena na povlačenje ka unutrašnjosti zemlje. Sa vojskom se povlačio i narod sa podrinjskog područja koji se bojao novog masakra vojnika u svjetloplavim uniformama. U takvoj, gotovo bezizlaznoj situaciji, Vrhovna komanda se odlučuje da iz Skoplja pozove Đački bataljon da svojom mladošću održi moral vojske dok ne stigne artiljerijska municija iz Francuske.
Posljednji zvuk vojničke trube čuo se u plavim kasarnama u ponedjeljak izjutra, 16. novembra 1914. godine. Označio je zbor pred polazak šest četa Đačkog bataljona, koje će u razdraganoj koloni, pozdravljene od mase svijeta, paradno i ponosno uz vojnu muziku proći kroz grad, sve do željezničke stanice, odakle će se vanrednim vozom uputiti ka frontu. U toku puta na sjever kaplarima je stigla naredba o unapređenju u čin podnarednika, da bi u narednih nekoliko dana, na krajnjim odredištima, na padinama Suvobora, Rudnika, Rajca, Kosmaja, primili po pukovima vodove i poveli ih u borbu.
Posmrtni ostaci oko 400 đaka podnarednika izginulih u Kolubarskoj bici počivaju u kripti Crkve Svetog Velokomučenika Dimitrija u Lazarevcu.
„Sutra u sedam časova izjutra sa cijelom armijom preuzimam napad na neprijatelja”, izvijestio je 2. decembra Vrhovnu komandu komandant Prve armije general Živojin Mišić. Bio je to početak čuvene Kolubarske bitke, započete u trenutku kada je Evropa očekivala vijesti o potpunom slomu srpske vojske i kada se austrougarska V armija spremala za svečanu paradu u Beogradu. Prethodno odmorivši vojsku, pregrupisavši je na nove položaje, sa pristiglom artiljerijskom municijom i sa đacima podnarednicima koji su podigli moral vojsci, general Mišić predvodi protivnapad koji će slomiti iznenađenog neprijatelja i po drugi put ga protjerati iz Srbije (prodorom Konjičke divizije u Beograd 15. decembra 1914. godine završena je Kolubarska bitka). Ali ovu veličanstvenu pobjedu srpska vojska platila je životima 20.000 boraca, među njima i oko 400 đaka podnarednika.
Istorija ratnika iz Skopskog đačkog bataljona vezana je i za dalja ratovanja srpske vojske u Prvom svjetskom ratu, koja će se trijumfalno završiti oslobođenjem zemlje u jesen 1918. godine.
Danas u strogom centru Beograda jedna ulica nosi naziv 1.300 KAPLARA. To je ulica koja ima samo jedan kućni broj i dužinu od 140 koraka. To je ulica za koju malo ko zna jer ne postoji ni tabla sa njenim nazivom.
U službi države i u ratu i u miru
Najveći broj pripadnika Skopskog đačkog bataljona činili su studenti sa Beogradskog univerziteta (oko 600), zatim mladi svršeni učitelji (oko 300), svršeni đaci trgovačkih akademija i različitih stručnih škola, ali i mladi profesori, inženjeri, književnici, novinari, slikari i glumci, kao i doktori prava i filozofije. Po socijalnim položaju roditelja, u bataljonu su bili kako sinovi seljaka i zanatlija, tako i sinovi ministara i istaknutih književnika (Ljube Davidovića, Jaše Prodanovića, Andre Nikolića, Branislava Nušića).
Mnoge značajne ličnosti kasnije će se ponositi što su bile u sastavu Skopskog đačkog bataljona, tj. među 1.300 kaplara: arhitekta Aleksandar Deroko; ministar inostranih poslova Kraljevine Jugoslavije Aleksandar Cincar Marković; predsjednik vlade Kraljevine Jugoslavije Bogoljub Jeftić; predsjednik izbjegličke vlade i ministar inostranih poslova Kraljevine Jugoslavije u Londonu Božidar Purić; akademik Vojislav Radovanović, geograf; inženjer Dobrivoje Pandurović, generalni direktor Državnih željeznica; Ivan Subotić, kraljevski poslanik u Londonu; Lazar Pijade, industrijalac; inženjer Tanasije Aritonović, direktor Fabrike duvana u Nišu; Milutin Stefanović, direktor lista „Vreme”; Mihailo Obradović, direktor Kovnice novca Narodne banke; slikar Nikola Bešević; Petar Micić, rektor Beogradskog univerziteta; Stanislav Vinaver, književnik…
