Od guslarske poezije do repera iz Kragujevca, od filmaša kao što su Fadil Hadžić ili Veljko Bulajić, do pisaca: lik i delo Gavrila Principa neprestana su inspiracija umetnicima s prostora bivše Jugoslavije.
Zbog duboko političke prirode njegovog čina – dela o Gavrilu Principu po pravilu su ideološki obojena. Mladić iz Obljaja kod Bosanskog Grahova tako je, zavisno od vizure autora, borac protiv tiranije i za slobodu Južnih Slovena ili srpski nacionalista, odnosno revolucionar ili naivni zanesenjak. Dok u Sarajevu okupljeni evropski političari obeležavaju stogodišnjicu događaja koji je poslužio kao povod Prvom svetskom ratu, na berlinskom univerzitetu Humbolt održava se konferencija pod nazivom Art mocking history (Umetnost se ruga istoriji). Tema su upravo umetničke interpretacije Principova života.
Miranda Jakiša, profesorka tamošnjeg Instituta za slavistiku za DW kaže da narativi o Principu uvek nose potencijal opasnosti te pokazuju kako povest može biti podložna promenama i novim interpretacijama. „Na postjugoslovenskim prostorima taj se narativ transformirao od opštejugoslovenskog heroja do srpskog nacionaliste i terorista. To je dovoljno da uzdrmate same temelje. Čim odaberete jednu od mogućnosti – ideju jedinstva ili stigmatizaciju čitave etničke grupe kao ubica – dolazite na tanak led. Gavrilo u umetnosti može biti prikazan kao ikona odlučne borbe i spremnosti da se umre za vlastite ideale, kao što to do neke mere intonira Biljana Srbljanović, dok Toma Marković i Sreten Ugričić pokazuju kako je opasno kada društvo glorifikuje nasilna ideološka dela“, kaže Jakiša.
Dodaje da oduzimanje istorijskog konteksta atentatu Gavrila Principa – recimo kada se njegov čin izjednačava sa zločinima bosanskih Srba ili kada se on proglašava srpskim herojem – znače njegovu zloupotrebu. Književnost se produktivno bavi tim pitanjima.
Tri jugoslovenska filma
Beogradski filmski kritičar i reditelj Ivan Velisavljević govori o tri filma snimljena u socijalističkoj Jugoslaviji. Premda je ideja Principovih metaka kao simboličkog početka jugoslovenskog nacionalnog oslobođenja, ujedinjenja i socijalne revolucije prisutna u svim filmovima, ona postaje sve slabija kako se približavao raspad države. Hadžićev Sarajevski atentant iz 1968. tako korišćenjem paralelne montaže povlači jasne paralele između partizanske borbe protiv nemačkih okupatora i atentata na Franca Ferdinanda, pa politička poruka ne može biti direktnija.
Sedam godina kasnije Bulajić sarajevske događaje prikazuje u ključu pustolovne melodrame. Do najveće promene u odnosu na dotadašnju interpretaciju dolazi u filmu Nikole Stojanovića Belle Époque ili Poslednji valcer u Sarajevu, snimanom 1990. ali dovršenom tek 2007. godine. U jednoj sceni, kao posledica hrvatsko-srpske ljubavi, rađa se jednooka beba, koja u ruci drži natpis „jugoslovenska ideja“. Poruka: sama Jugoslavija je čudovište koje su stvorili naivni Srbi i Hrvati.
„Priča Gavrila Principa i Mlade Bosne tu je samo deo samoreferencijalne filmske igre, revolucionarni pogledi su otpisani, a politika je prikazana kao konfuzni sklop paranoje, urota i naivnosti. Ne treba nas iznenaditi da su se slični procesi odvijali i u jugoslovenskom društvu“, kaže Velisavljević.
Ko prisvaja heroje?
Za Vedranu Madžar, koja govori o muzici, ključno pitanje glasi: ko i u koje svrhe prisvaja heroje? Obično se to radi, kaže, u doba krize ili ponovnog uspostavljanja društveno-političkog poretka, od strane onih koji žele da ojačaju sopstveni legitimitet. „Ipak, ne verujem da su jasne promene portretisanja Gavrila Principa posledica direktnog transfera ideologije u muziku. Odnos proizvodnje ideologije i umetničkih reprezentacija mnogo je kompleksniji iz jednostavnog razloga: ni ideja heroja ni muzička umetnost te industrija nisu stabilni i nepromenjivi koncepti. Muzika i umetnost mogu jačati ideološke društvene imperative, ali mogu ih i problematizovati te potkopavati, gradeći narative suprotstavljene dominantnim“, kaže Madžar.
Osim guslanja, sevdalinke u izvedbi Safeta Isovića te pesme rep-sastava Kragujevački odred, tu je i Mirko Pajčin, odnosno Baja Mali Knindža. Turbofolk pevač iz Kninske Krajine devedesetih je potpaljivao stihovima poput „Ja ne volim ljude te, koji vole HDZ, to su neka tužna lica, j… ih šahovnica“ ili „Hvala ti Arkane, Bog ti dao sreće, Bjeljina te nikad zaboraviti neće“ te slavio Ratka Mladića. U pesmi o Principu, pak, enigmatski prećutkuje kome bi „zbog Krajine i spaljenih sela“ Gavrilo danas „metak usred čela“.
Politička značenja
Dramaturg, spisateljica i pozorišna kritičarka Olga Dimitrijević analizira drame Mali mi je ovaj grob Biljane Srbljanović i Zmajeubice Milene Marković, i njihove inscenacije, i bavi se time kakva politička značenja otvaraju ti komadi – verovatno nezavisno od namera njihovih autorki. „Šta nam govori to da su Princip i Čabrinović portretirani sa svim našim simpatijama na njihovoj strani, i jasno istaknuta paralela s ubistvom Zorana Đinđića i kontinuiranim delovanjem tajnih službi? Da li se onda jugoslovenstvo atentatora obesmišljava usled velikosrpskih manipulacija? Ako je metak koji je ubio Ferdinanda isti onaj koji je ubio Đinđića, da li iz toga sledi da se na nekom nivou izjednačavaju motivi različitih političkih ubistava i ubica“, pita se Dimitrijevićeva u razgovoru za DW.
Za razliku od Biljane Srbljanović, koja je mnogo puta naglašavala činjenice da su se atentatori na sudu izjašnjavali kao Srbo-Hrvati, kod Markovićeve su oni Srbi. „Međutim, oni su tu daleko od eksponenata velikosrpske politike, već levičari koji čitaju Trockog i Kropotkina, a atentat nije plod manipulacije nego njihove želje za slobodom i idejom socijalne pravde, što su ideje koje će jugoslovenskim komunistima i partizanima biti neke od ključnih za stvaranje socijalističke Jugoslavije i emancipatorski nalet koji je tada usledio“, zaključuje Olga Dimitrijević.
Miranda Jakiša i u današnjem sarajevskom obeležavanju stogodišnjice atentata vidi i elemente neokolonijalnog evropskog pristupa BiH. „Šalju novac Evropske unije i orkestar iz Beča, kao da je reč o razvojnoj i kulturnoj pomoći Trećem svetu. Sredstva su se mogla potrošiti na manje simboličke probleme ili na fokusirane naučne konferencije, kakve Bosna zaslužuje, a ne one koje služi konsolidaciji Evrope. Rat nije proglašen u Sarajevu“, dodaje Jakiša.
Jerko Bakotin, Berlin
