Dana 28. jula 1914. godine Austrougarska je objavila rat Kraljevini Srbiji, čime je otpočeo ratni sukob koji je iz temelja izmijenio lice ondašnjeg svijeta. Komandant V austrougarske armije Liberijus Frank izdao je nekoliko dana kasnije u Brčkom naredbu koja glasi: „Vojnici, vama je milostivi car povjerio da upadnete u Srbiju i zauzmete ovu zemlju pustolova i razbojnika. Vaša je dužnost da imovinu, sve muškarce i žene ove nesretne zemlje uništite. Svakog onog ko bi najmanje milosrđa imao prema zlikovcima, ja ću nemilosrdno kazniti i zato imate moju naredbu bezuslovno izvršiti“. Austrougarskim vojnicima je pred polazak na srpski front sugerisano da ne pokazuju nikakvu milost prema neprijatelju, čak ni civilima, posebno sveštenicima, učiteljima i državnim činovnicima. Ovakva i slične naredbe austrougarskih vojnih komandi bile su mračni nagovještaj stradanja srpskih civila, posebno narodne inteligencije, koje će uslijediti tokom Prvog svjetskog rata.
Austrougarska je još prije objave rata Srbiji napravila plan postupanja prema lokalnom stanovništvu koji je imao tri glavne tačke: izolovanje Srbe, pobunivši protiv njih domaće stanovništvo drugih vjera; pokretanje veleizdajničkih procesa, koji su trebali izbrisati sve srpske političke i kulturne organizacije, a ono što preostane trebalo je uništiti direktnim vojnim terorom. I prije zvanične objave rata Srbiji, mnogi civili su uzeti za taoce i svojim životom su odgovarali za sigurnost željeznica, tunela ili vojnih magacina. Među taocima su dominirali pravoslavni sveštenici. Šef Generalštaba Konrad fon Hecendorf naložio je Ministarstvu rata u Beču 16. jula 1914. godine da sva politički sumnjiva lica moraju biti uhapšena, bez obzira da li za njihovo hapšenje postoji ili ne konkretan razlog. U smislu postupanja prema okupiranom stanovništvu, Hecendorf je bio mišljenja da srpsku inteligenciju treba uništiti. Jedan njemački istoričar nazvao je ratne pohode generala Oskara Poćoreka, komandanta austrougarske balkanske vojske, „manijakalnim planom totalnog uništenja, preteranom željom za ubijanjem i pohodom mržnje prema srpskom civilnom stanovništvu“.
Vojne vlasti izdale su naredbu da se po opštinama naprave spiskovi pravoslavnih sveštenika uz ocjenu njihovog ponašanja. Bijes austrougarskih vlasti sručio se svom žestinom na sveštenstvo jer se prema mišljenju vlasti politički sasvim kompromitovalo. Pošto su živjeli u narodu i sa narodom, vlast im nije vjerovala i mahom ih je označavala kao „nepouzdani element“ sa izraženim „nacionalističko-iredentističkim shvatanjima“. Pravoslavni sveštenik iz Lastva-Korjenića Vidak Parežanin obješen je 12. avgusta 1914. godine, osumnjičen da je kovao zavjeru protiv vlasti. Sa konopcem oko vrata, neposredno pred smrt, Parežanin je uzviknuo: „Bog je i pravda s nama, pobjeda će biti naša, dolje Austrija, Živjela Srbija“! Kozlučki paroh Petar Lazarević obješen je 24. avgusta 1914. godine u dvorištu tuzlanskog vojnog zatvora. Vojni sud osudio je Lazarevića jer je u Kalesiji navodno izjavio: „Živjela Srbija koja nas je oslobodila“.
Sistematske represalije dokumentovane na fotografijama pogubljenja civila predstavljale su centralni element austrougarske strategije zastrašivanja podanika. Lokalno stanovništvo često je primoravano da prisustvuje pogubljenjima – trebalo je da vidi i zapamti kakva sudbina očekuje lica koja padnu pod sijenku sumnju za špijunažu ili veleizdaju. Mještane je trebalo zaplašiti i istovremeno pokazati odlučnost vojske da se najsurovije obračuna sa nelojalnim stanovništvom. Arčibald Rajs je zabilježio kako je austrougarska vojska koristila poštanske razglednice kako bi ovjekovječila pogubljenja. Rajs je upozorio na razglednice na kojima su prikazanja vješanja Srba 1916. godine u Avtovcu u Hercegovini. Oduzete su jednom austrougarskom oficiru zarobljenom kod Ohridskog jezera pa su tako dospjele u javnost.
Vješanje Srba u Avtovcu u Hercegovini
Strahujući da u slučaju sukoba sa Srbijom ne izbije ustanak u Bosni i Hercegovini, Ministarstvo rata u Beču je, pored vojske i žandarmerije, oformilo posebne jedinice, poznatije kao „šuckori“. Odluka o formiranju tih jedinica donijeta je avgusta 1914. godine sa izričitim upozorenjem da se Srbi ne uključuju u njihov sastav. U uputstvu o podjeli oružja naglašeno je da treba naoružavati samo muslimansko i katoličko stanovništvo. Prema uspomenama Svetozara Ćorovića, u zločinima nad Srbima prednjačili su šuckori, „seljaci kojima je vlast dala oružje tobože da održe neki red, a koji su, barem u većini, bili najordiniraniji zlikovci – okrutni, svirepi, gramzivi“. Iz izvještaja V i VI austrougarske armije vidimo kako kako su hapšenja i deportacije Srba često bili posljedica paušalnih i neprovjerenih izjava muslimana, „patološki sklonih denuncijacijama Srba“.
Rat je zvaničnom Beču poslužio kao sredstvo da produbi međunacionalnu i međuvjersku netrpeljivost zbog čega je u napad na Srbiju slala jedinice sastavljene mahom od Južnih Slovena. Cinična primjedba, izrečena na jednom sastanku vojnog rukovodstva Austrougarske – „neka se psi među sobom kolju“, dala je gorke poslijeratne plodove. Mnoge Srbe zaprepastila je činjenica da su ratne zločine počinile njihove komšije muslimani i katolici, sa kojima su do rata živjeli u miru. Dušan Nikolajević je 1915. godine u listu Pijemont pisao kako su u ratu protiv Srbije najgori bili Sloveni iz Austrougarske: „Ružna i cinična Monarhija, ipak, je uspela da zatruje dobre nagone Slovena. Austrija ima moć da prostituiše svoga građanina. Kada je počeo ovaj rat na jednoj strani je bio slobodan narod Srbije, a na drugoj moralno defektni robovi Austrije“.
Upad austrougarskih trupa u Srbiju u ljeto 1914. godine bio je praćen strahovitim zvjerstvima počinjenim nad civilnim stanovništvom, ženama, djecom i starcima, te pljačkanjem i uništavanjem svega što bi se našlo pred okupatorom. U prvom talasu pohapšeni su svi viđeniji Srbi, nekadašnji političari, advokati, učitelji, sveštenici, novinari. Prema nekim istraživanjima, samo početkom avgusta 1914. godine, tokom prve austrougarske ofanzive, pogubljeno je između 3.500 i 4.000 civila. Zločini nad Srbima u Sremu i Mačvi, po obimu i monstruoznosti, premašili su sve što je viđeno prve ratne godine u Evropi. Zločini nad civilima u Sremu eskalirali su, u znak osvete, nakon poraza austrougarske vojske na Ceru. Rajs je pažljivo bilježio i dokumentovao primjere iživljavanja austrougarske vojske nad srpskim civilima, čak i spaljivanja ranjenih i zarobljenih srpskih vojnika. Imenovanje Srba nepouzdanim političkim elementima trebalo je opravdati represivne mjere usmjerene prema srpskom narodu i njegovim nacionalnim institucijama i društvima. Hapšenja su pratila masovna interniranja u koncentracione logore, posebno zloglasni Arad u koji su prvi transporti upućeni već krajem jula i početkom avgusta 1914. godine. Interniranje inteligencije u logore predstavljalo je dio austrougarske kampanje koja je imala za cilj uništenje srpske društvene elite. Kriterijumi za deportaciju u logore bili su nejasni i rastegljivi, u praksi to su najčešće bili muškarci između 17 i 55 godina starosti i svi oni koji su smatrani za politički opasne ili nepouzdane ličnosti. Sastavni dio ovog rata predstavljalo je zatiranje srpske kulture i duhovnosti, ukidanje srpskih škola, srpskih listova i časopisa, te zabrana javne upotrebe ćiriličnog pisma. Uz nanošenje poraza srpskoj vojsci, prema zamislima službenog Beča, srpski narod trebalo je izložiti poniženju, ma gdje on živio, a u perspektivi uništiti tragove srpske kulture i vjere kao konačan udarac srpskoj nacionalnoj svijesti.
Kotoranin Božidar Vukotić izjavio je 1918. godine kako je srpski narod 1914. godine bio „suočen sa strahovladom koja je bila uporediva sa erom španske inkvizicije i sa zločinima Vartolomejske noći“. Višemjesečni teror nad srpskim stanovništvom osigurao je mirno stanje u pozadini, što je bilo od presudnog značaja za pozicije austrougarske vojske na prvoj liniji fronta. Mirno držanje Srba, javljale su austrougarske vlasti iz jednog bosanskog mjesta, ne treba zahvaliti njihovoj lojalnosti, nego vješalima!
Autor: Dr Borivoje Milošević
IZVOR: Iskra
